Wrocławski Samorząd na początku XX wieku

W początkach XX w. siedziba Zgromadzenia Radnych Miejskich (Stadtverordnetenversammlung), dalej ZRM oraz Magistratu znajdowała się nadal w Nowym Ratuszu./il.1/ Obrady "miejskiego parlamentu" liczącego 102 osoby, odbywały się w sali posiedzeń na II piętrze w każdy czwartek. Oba organy samorządowe funkcjonowały nadal według zasad ordynacji miejskiej wydanej 30 maja 1853 r. Władza wykonawcza, jak i  inicjatywa uchwałodawcza należała do magistratu, kierowanego przez nadburmistrza oraz dwóch burmistrzów. Współdziałali oni z radcami miejskimi, z których część była opłacana z kasy miejskiej. Nadburmistrz, jego zastępcy oraz opłacani członkowie wybierani byli przez ZRM na dwunastoletnie kadencje. Do momentu zniesienia monarchii w dniu 9 listopada 1918 r. ich wybór musiał być zatwierdzony każdorazowo przez władcę Prus. Nadburmistrz, dwóch burmistrzów, urzędnicy opłacani (Beigeordnete) i nieopłacani (Schöffen) tworzyli kolegium magistrackie, które nadzorowało pracę poszczególnych biur. W pierwszym trzydziestoleciu XX w. obowiązywała zasada, iż ilość członków kolegium magistrackiego zależała od liczby ludności miasta. W gminach liczących powyżej 200 tys. mieszkańców, na dwie pierwsze setki tysięcy przypadało 10 nieopłacanych radców, a po 2 kolejnych urzędników na każde dalsze 50 tysięcy. ZRM we Wrocławiu regulowało te sprawy we własnym zakresie, trzymając się owej zasady tylko z grubsza. Wiadomo, iż w 1920 r. kolegium magistrackie tworzyło 16 opłacanych i 16 nieopłacanych radców, natomiast w 1932 r. magistrackie pensje  pobierało 30 osób, 12 zaś pracowało społecznie.

Zmiana prawa komunalnego nastąpiła w Niemczech w 1919 r. W dniu 27.01.1919 r. weszło w życie zarządzenie o wyborach w gminach miejskich wydane przez rząd pruski, a w dniu 18.07.1919 r. prawo o ustroju gmin miejskich. Przed styczniem 1919 r. mieszkańcy Wrocławia podzieleni byli na trzy kurie, w zależności od rocznych dochodów. Wybierali oni członków ZRM na sześć lat. Co dwa lata wymieniana była jedna trzecia składu Rady, przy czym wybory uzupełniające odbywały się zawsze w listopadzie. Na czele rady stało prezydium złożone z przewodniczącego oraz początkowo trzech zastępców, później pięciu. Organ uchwałodawczy stanowił o najważniejszych sprawach gminy. ZRM rok rocznie zatwierdzała miejski budżet, wydawało przepisy i zatwierdzała statuty rozmaitych instytucji, związków i organizacji. Decydowało ponadto o gospodarce gruntami miejskimi oraz dofinansowaniu przedsiębiorstw i instytucji komunalnych. Podczas obrad Magistrat przedstawiał propozycje personalne obsady stanowisk we wszelkiego typu placówkach szkolnych i kulturalnych, szpitalach oraz zakładach opieki społecznej. Wszystkie kandydatury poddawano pod głosowanie. Rada zatwierdzała również tabele uposażeń pracowników gminy. Na forum zgromadzenia przedstawiane były także wszelkie darowizny i zapisy osób prywatnych na rzecz miasta. W ramach swoich uprawnień ZRM kontrolowało administrację, w szczególności wprowadzanie w życie uchwał Rady, a także gospodarkę finansową magistratu. Radni wybierali także wszystkich członków kolegium magistrackiego. Po wprowadzeniu w życie ustaw z 1919 r., struktura ZRM nie uległa zasadniczej zmianie. Skład prezydium powiększono dodatkowo o dwóch wiceprzewodniczących, pozostawiono osiem specjalistycznych komisji. Natomiast w ramach ustroju demokratycznego władze samorządowe uzyskały większą samodzielność i stały się w pełni organami przedstawicielskimi reprezentującymi wszystkich mieszkańców gminy. Zgromadzenie pełniło zwierzchnią rolę wobec magistratu. Obrady "parlamentu miejskiego" zwoływał i prowadził przewodniczący. Podczas posiedzeń kolejni referenci przedstawiali kwestie wymagające rozwiązania, zgodnie z ustalonym wcześniej porządkiem obrad. Wnioski, składające się zwykle z trzech części, trafiały do jednej ze wspomnianych wyżej komisji, zajmujących się następującymi problemami:

• Komisja I Wybory i kwestie ustrojowe
• Komisja II Sprawy finansowe, podatki, handel oraz przemysł i komunikacja
• Komisja III Sprawy szkolnictwa ludowego, średniego i wyższego oraz problemów związanych z wykształceniem
• Komisja IV Miejska własność ziemska
• Komisja V Sprawy budownictwa oraz przedsiębiorstw komunalnych
• Komisja VI Sprawy zdrowia i opieki społecznej
• Komisja VII Spraw księgowych i rewizyjnych
• Komisja VIII Planu gospodarczego oraz budżetu

Przed podjęciem decyzji każda z Komisji miała zatem do dyspozycji uzasadnienie merytoryczne, zespół rysunków technicznych, (jeśli w grę wchodził projekt budowlany) oraz kosztorys. Po wnikliwym rozważeniu danych, Rada musiała podjąć decyzję o realizacji wniosku, bądź jego odrzuceniu.

Magistrat uległ na przełomie wieków znacznemu przeobrażeniu. W latach 60. XIX w. struktura organu wykonawczego nie była jeszcze zbyt rozbudowana. Biuro Główne tej instytucji znajdowało się nadal na parterze Ratusza. Zajmowało się sprawami organizacyjnymi. W ramach struktury administracyjnej funkcjonowało początkowo osiem oddziałów (Abteilung) zajmujących się różnymi dziedzinami gospodarki komunalnej.

• I  Dyrekcja Opieki Społecznej
• II i III Sprawy szpitala miejskiego oraz szpitala  więziennego
• IV Konsystorz ewangelicki i wszelkie rodzaje szkół, szpitale oraz dobra kościelne
• V Miejskie podatki oraz sprawy targów i drobnego handlu
• VI Stajnie Miejskie
• VII Sprawy Budownictwa
• VIII Zakwaterowanie

Po przeprowadzce do Nowego Ratusza, w 1866 r., oddziały przekształcono w Biura. Zakres działania poszczególnych jednostek pozostał niezmieniony. Każdej z nich podlegały nadal deputacje. Był to rodzaj komitetów złożonych z radców i radnych specjalizujących się w którejś z dziedzin gospodarki komunalnej. Dyrekcji Opieki Społecznej (I) podporządkowana była Deputacja Opieki Społecznej. Biuro II i III współdziałało z deputacjami: Ekonomiczną i Zarządu Lasów, ds. Gruntów Miejskich i Własności, Prawną, Promenad i Sanitarną. W ramach kompetencji Biura IV pojawiła się opieka nad Archiwum Miejskim, współpracowało ono również z deputacjami: ds. Szkół oraz Kościołów i Fundacji. Kolejne deputacje: Podatku Przemysłowego, Rynku, Spadków, Magazynów Miejskich podporządkowane były Biuru V. Kolejne Biuro kierowało deputacjami: Bezpieczeństwa, Ochrony Przeciwpożarowej, Strażą Pożarną, Oświetlenia Ulic, Naprawy Dróg. Pomieszczenia Biura VII zajmującego się sprawami budownictwa mieściły się wówczas przy Elisabethstr. 12/13 (Sukiennice). W tej dziedzinie w drugiej połowie XIX wieku zaszły znaczące zmiany. Powstanie nowych gałęzi przemysłu, rozwój kolejnictwa, wzrost liczby ludności i co za tym idzie konieczność rozwoju budownictwa mieszkaniowego - to czynniki, które doprowadziły do powstania nowoczesnego ośrodka miejskiej geodezji i kartografii. Biuro Planu Wrocławia, które funkcjonowało przy Biurze VII, założył w 1856 r. profesor Moritz Sadebeck. Mieściło się ono początkowo w jego mieszkaniu przy Klosterstr.1 (ul.R.Traugutta). Zgodnie z umową zawartą z Magistratem musiał on dokonać nowoczesnego pomiaru miasta a wyniki swoich prac opublikować w postaci sekcyjnego ujęcia kartograficznego poszczególnych części Wrocławia. Ostatecznie składało się ono z 77 sekcji (arkuszy), które zostały zaprezentowane w 1866 r. na posiedzeniu Towarzystwa Geograficznego.

Zgodnie z zarządzeniem z 1875 r. zaczęto wytyczać w większych miastach tzw. linie regulacyjne, czyli punkty sieci nowych ulic i placów. Pracami tymi kierował od 1872 r. następca Sadebecka geometra August Hoffman. Geometrisches Büro (Biuro Geometryczne) 1 kwietnia 1899 roku przekształciło się w Städtisches Vermessungsamt (Urząd Geodezyjny) i zostało przeniesione do Budynku Starej Giełdy przy pl. Solnym 16. Zasłużony szef oddziału geodezyjnego, twórca wielu planów Wrocławia przeszedł wówczas na emeryturę. Jego miejsce zajął Richard Behunek, pracujący od 1873 r. pod kierownictwem Hoffmanna. Jednocześnie biuro budowlane podzielono w 1864 r. na Tiefbauamt (Urząd Budownictwa Podziemnego) oraz Hochbauamt (Urząd Budownictwa Naziemnego). Współpracowały one z Deputacją Budowlaną oraz Przemysłową.

W latach osiemdziesiątych zostało utworzone Biuro IX, któremu zostały przekazane sprawy wyznaniowe, bibliotek, a także teatrów. Problemami przemysłu zajmowało się Biuro X. Pojawiły się także nowe deputacje: m.in. ds. Teatrów i ds. Cmentarzy. W 1900 r. funkcjonowało osiemnaście biur, zaś w 1926 ilość ich wzrosła do dwudziestu sześciu. Wrocławska administracja wydawała w latach 1901-1933 gazetę Breslauer Gemeinde Blatt (Wrocławska Gazeta Komunalna), w której publikowano m. in. program posiedzeń ZRM, a także treść wniosków zgłaszanych przez Magistrat.

Tempo wszelkiego rodzaju przemian w mieście uległo znacznemu przyspieszeniu w czasach nadburmistrza Georga Bendera (1848-1924), stojącego na czele władz miejskich w latach 1891-1912. Z  okazji siedemdziesięciolecia jego urodzin Verein für Geschichte und Alterthum Schlesiens (Towarzystwo Historii i Starożytności Śląska) wydało okolicznościową publikację z artykułami na temat polityki komunalnej tamtych czasów. Omówienie poszczególnych dziedzin gospodarki miejskiej znalazło się w opracowaniu Adolfa Heilberga (1858-1936). Jego zdaniem znaczącą zasługą uhonorowanego wówczas nadburmistrza był wzrost wartości budżetu gminy, jako konsekwencji jej wysokich dochodów. Unaoczniają to dane statystyczne. Otóż w 1891 r. Wrocław liczył 340 000 mieszkańców, a wysokość rocznego budżetu gminy wynosiła 14 000 000 marek. Pod koniec rządów Bendera (1912) ilość mieszkańców zwiększyła się do 540 000, natomiast budżet wynosił 45 000 000, czyli zwiększył się trzykrotnie.

Plany miasta drukowane w pierwszym dziesięcioleciu XX w. ukazują znaczny rozrost terytorialny Wrocławia. Zgromadzenie Radnych Miejskich wyraziło zgodę na włączenie w granice miasta osiedli: Popowice (Pöpelwitz) i Borek (Kleinburg)1897, Tarnogaj (Dürrgoy), Rakowiec (Morgenau), Zacisze (Leehrbeutel), Gaj (Herdain) 1904 i Grabiszyn (Gräbschen) 1911. Treść przekazów kartograficznych zawierała kwartały zabudowy oraz nowo powstałą sieć ulic i placów. W związku ze stale zmieniającymi się projektami dotyczącymi poszczególnych obszarów miasta w Breslauer Gemeinde Blatt wyczytać można komunikaty publikowane przez Städtisches Vermessungsamt dotyczące korekty linii regulacyjnych. W kolejnych numerach gazety zamieszczano informacje, iż w siedzibie Starej Giełdy przy pl. Solnym wykłada się za zgodą ZRM tego typu dokumenty do publicznego wglądu. Jeśli nikt nie zgłaszał sprzeciwu projekt był poddany pod głosowanie w ZRM. Na przykład w lutym 1913 Rada Miejska wyraziła zgodę na przebudowę terenów pomiędzy Opperauerstr. (Oporowską) i Kirchstr. (Kościelną). Rok później zmieniono plany przekształceń Hahnenkrehestr. (Bolesławiecka) oraz parceli przy Frank­furterstr. (Legnicka). Podjęto również decyzję o inwestycjach w przyłączonych osiedlach. Konieczne było ze względów sanitarnych oraz zaopatrzeniowych wzniesienie nowej rzeźni. Wzrosło również zapotrzebowanie na gaz, toteż na Tarnogaju w 1904 r. wybudowano nową gazownię. Na obrzeżach miasta starano się stworzyć tereny rekreacyjne dla mieszkańców. W strefie zielonej sytuowano także nekropolie. Powstał wówczas cmentarz komunalny na Kozanowie oraz nowe pole cmentarne na Grabiszynie.

Istotną zmianą w systemie organizacyjnym instytucji zajmujących się budownictwem było przekształcenie Regirungsbaupolizei (Policja Budowlana Rejencji) w urząd podległy miastu, co stało się 1.01.1900 r. Na czele policji budowlanej stanął Georg Bender, łącząc w ten sposób dwa stanowiska.

Rozwijający się wówczas we Wrocławiu nowoczesny przemysł wymagał sprawnego transportu. Radni w 1900 r. wyrazili zgodę na wybudowanie towarowej kolei okrężnej (Umgehungsbahn) łączącej Muchobór (Mochbern) z Brochowem (Brockau). Linia ta przebiegała z daleka od centrum i ułatwiała przejazd pociągów towarowych przez miasto.

Unowocześniono także drogi transportu wodnego, popierając wniosek o wybudowanie nowego portu, który został uruchomiony we wrześniu 1901 r. na Kleczkowie.

Prawdziwą rewolucją stało się wprowadzenie w 1893 r. tramwajów elektrycznych. Starano się ułatwić połączenie Grabiszyna, Szczytników oraz okolic Psiego Pola z głównymi arteriami miejskimi. W 1899 r. Przedsiębiorstwo Tramwajowe (Elektrische Strassenbahn - Breslau) zawarło umowę zezwalającą na czerpanie energii elektrycznej z zakładów komunalnych. W 1911 r. Rada podjęła decyzję o przejęciu przedsiębiortswa przez miasto.  Zagęściła się znacznie sieć linii tramwajowych. Wyrosły wówczas istniejące jeszcze do dzisiaj w krajobrazie miejskim zajezdnie przy Powstańców Śląskich, Legnickiej i Słowiańskiej.

Organy samorządowe nadal sprawowały kontrolę nad szkolnictwem ewangelickim. W roku szkolnym 1891 statystyki odnotowały 38 500 uczniów szkół ludowych. W przededniu wybuchu I wojny światowej ich liczba dwukrotnie wzrosła. Renomowane wrocławskie gimnazja otrzymały nowe gmachy szkolne. Od 1903 r. uczniowie Gimnazjum św. Elżbiety uczęszczali do neorenesansowego budynku przy Arletiusstr. (ul. Dawida). Opisywana w pamiętnikach przez Edytę Stein, Victoria Schule (Wyższa Szkoła dla Dziewcząt) od 1909 r. znajdowała się przy Blücherstr. (ul.Poniatowskiego). W 1911 r. oddano do użytku Augustaschule (Państwową Wyższą Szkołę Realną im. Cesarzowej Augusty). Szkoły otrzymały nazwy od imion cesarzowych niemieckich. Cesarzowa Viktoria, żona Fryderyka III (1837-1888) była córką królowej angielskiej Wiktorii i ks. Alberta. Zaskarbiła sobie sympatię poddanych. Upamiętniono również Augustę żonę Wilhelma I (1797-1888), pierwszego cesarza zjednoczonych Niemiec.

Władze miejskie sprawowały również opiekę nad kościołem ewangelickim we Wrocławiu, świątynie katolickie podlegały biskupstwu wrocławskiemu (od 1929 r. arcybiskupstwu). W okresie poprzedzającym I wojnę światową powstały nowe parafie luterańsko - augsburskie. W 1874 r. z parafii św. Elżbiety wydzieliła się parafia św. Barbary. Przyczyną stała się industrializacja Przedmieścia Mikołajskiego, która pociągnęła za sobą dwukrotny przyrost liczby mieszkańców w tym rejonie miasta. Konieczne stało się zapewnienie im opieki duszpasterskiej. Do parafii należał również położony na pl. Strzegomskim stary cmentarz, zamknięty w roku 1866 r. Magistrat przedstawił na posiedzeniu Rady Miejskiej w 1903 r. wniosek o przekształcenie dawnej nekropolii w zieleniec. Przedstawiciele parafii sprzeciwili się jednak, proponując wzniesienie w tym miejscu nowej świątyni. Po długotrwałych pertraktacjach Rada zdecydowała wschodnią cześć cmentarza sprzedać, zachodnią zaś przeznaczyć pod budowę kościoła. Na projekt świątyni rozpisano konkurs. Cieszył się on ogromnym zainteresowaniem wśród architektów - do połowy grudnia 1910 r. wpłynęło 79 projektów. W skład komisji konkursowej wchodzili między innymi znani wrocławscy radcy budowlani Karl Grosser oraz Karl Klimm. Nagrodę przyznano autorowi projektu "Adwent 1", krajowemu inspektorowi budowlanemu Arthurowi Kicktonowi. Z relacji pastora Fritza Bederke wynika, iż uroczystość wmurowania kamienia węgielnego odbyła się dnia 18. 04.1911 r. Przybyli na nią tłumnie wierni oraz przedstawiciele władz państwowych, miejskich i kościelnych. Budowlę finansowaną ze składek parafian, a także częściowo przez gminę, realizowano w latach 1911-1912. Neorenesansowa świątynia pod wezwaniem św. Pawła (Pauluskirche) wzniesiona na dzisiejszym pl. Strzegomskim stała się atrakcyjnym elementem miejskiego krajobrazu. /il.3/

W pierwszym dziesięcioleciu XX w. parafie ewangelickie wybudowały z pomocą władz samorządowych ponadto: kościół Zbawiciela (Erlöserkirche) przy pl. Staszica (1902-1904), kościół św. Jana (Johanniskirche) przy ul. Sudeckiej (1907-1909), kościół pamięci Królowej Luisy (Königin - Luise Gädechtnisskirche) przy ul. Krakowskiej (1913-1915).
Nasilający się w Niemczech nacjonalizm, przygotowania do zbrojnego wystąpienia, był tłem organizowania wszelkiego rodzaju uroczystych obchodów historycznych rocznic. W 1913 r. przypadała rocznica zwycięstwa koalicji nad Napoleonem. Wspomnianą wyżej świątynię nazwano imieniem żony Fryderyka Wilhelma III - Luisy. W czasie wojen napoleońskich cieszyła się ona ogromnym szacunkiem obywateli Prus, nazywano ją "Matką Narodu". Kilka lat wcześniej w środowisku wrocławskich muzealników zrodził się pomysł wzniesienia gmachu wystawowego, którym zainteresowano Magistrat. "Rajcy" poparli projekt uczczenia rocznicy i w konsekwencji przygotowano wniosek dotyczący budowy Hali Stulecia /il.4/ w miejscu wyścigów konnych na Szczytnikach. Koncepcja Karla Masnera została zreferowana przez nadburmistrza Bendera na posiedzeniu Rady

24 października 1910 r. zgodnie ze zwyczajem ogłoszony został konkurs na projekt terenów ekspozycyjnych. Magistrat zlecił jednocześnie radcy budowlanemu Maxowi Bergowi stworzenie własnej wizji zagospodarowania tego obszaru. Architekt zaproponował wzniesienie kopułowej budowli o wysokości 60 m, usytuowanej wśród terenów parkowych. W dniu 18 czerwca 1911 r. koncepcję przedstawiono Radzie Miejskiej. Po długotrwałych dyskusjach, w czasie których przytaczano liczne kontrargumenty, Rada uchwaliła wniosek o realizacji projektów. Następnym krokiem było stworzenie koncepcji budowli przeznaczonej na wystawę historyczną. "Parlament miejski" zgodził się w lutym 1912 r. na realizację Pawilonu Czterech Kopuł autorstwa Hansa Poelziga. Oba obiekty otaczały tereny wystawowe zaprojektowane przez Theo Effenbergera, Fritza Behrendta oraz Paula Schmittera. Hala Stulecia oddana do użytku w maju 1913 r. stanowiła miejską własność. W Breslauer Gemeinde Blatt z 28.09.1913 r. znalazła się informacja o wyposażeniu nowoczesnej budowli w organy. Instrument na 187 głosów i 15 120 piszczałek wykonała firma W. Sauera z Frankfurtu. Z okazji przekazania organów miastu w Hali odbył się koncert, w czasie którego wrocławianie wysłuchali Symfonii tysiąca Gustava Mahlera.

W 1912 r. nastąpiła zmiana na stanowisku nadburmistrza. Georga Bendera zastąpił Paul Matting (1855-1922), rządzący w latach 1912-1919. /il.5/

Intensywny rozwój Wrocławia zakłóciły zmiany w sytuacji międzynarodowej, która stawała się coraz bardziej niebezpieczna. Władze miejskie zmuszone były czynić przygotowania na wypadek konfliktu zbrojnego.

Nadburmistrz Paul Matting otrzymał list z dnia 14.10.1912 r. od nadprezydenta Prowincji Śląskiej Hansa von Guenthera, dotyczący kwestii zaopatrzenia miasta w żywność na wypadek wojny. Pytania sprecyzowane w tym piśmie sformułowało dowództwo VI Korpusu Armii. Starało się ono ustalić ilość zapasów rozmaitych środków żywnościowych oraz drogi ich dostarczania do stolicy Śląska. Podczas posiedzenia we wrocławskim Magistracie w kwietniu 1913 r. ustalono, iż po mobilizacji i opuszczeniu miasta przez część osób należy zgromadzić zapasy dla 390 000 mieszkańców.

Zrodziła się konieczność utworzenia specjalnego organu, którego zadaniem było przygotowanie miasta do obrony. W skład Komitetu weszli: nadburmistrz Paul Matting, prezydent policji von Oppen, przedstawiciele kolei, szpitali i aptek, 2 oficerów, urzędnik intendentury, 5 członków organizacji rolniczych, lekarz okręgowy; w sumie 16 osób zrzeszonych w 8 sekcjach. W lipcu i sierpniu 1914 r. wrocławskie gazety pełne były informacji o wybuchu konfliktu zbrojnego. Na słupach ogłoszeniowych pojawiły się złowrogie obwieszczenia o ogłoszeniu 30 lipca 1914 r. stanu wojennego i w związku z tym koniecznej mobilizacji.

Generał VI Korpusu Armii H.Backmeister przejął już w połowie w lipca 1914 r. władzę w mieście. Odtąd organy samorządowe podporządkowane zostały administracji wojskowej. Twierdzę musieli opuścić wszyscy cudzoziemcy. Zabroniono wywożenia poza granice miasta m. in. koni, środków komunikacji, węgla i medykamentów. Wprowadzono cenzurę prasy oraz korespondencji. Zakazano przekazywania wiadomości o ruchach wojsk, jak również o działaniach na morzu. Każde zebranie wymagało akceptacji komendanta, obowiązywała godzina policyjna od 22 do 6. Rada Miejska nadal jednak odbywała swoje posiedzenia, choć podporządkowano ją wojskowej komendanturze. W dniu 30.07.1914 r. radni podjęli decyzję o zapewnieniu kredytu wysokości 5 milionów marek na zaopatrzenie ludności cywilnej w środki żywności. Zwrócono się do wrocławian o zachowanie spokoju.

Kolejne roczniki rezerwy miały zgłaszać się do punktów mobilizacyjnych. W budynku Hali Zbożowej (nie istnieje) przy pl. Krzysztofa (Christophoriplatz) usytuowano biuro werbunkowe piechoty. Halę Targową II przy dzisiejszej ul. J. Piłsudskiego (Gartenstr.) przeznaczono na cele wojskowe. Zwożono produkty żywnościowe z okolicznych wsi. Rolnikom ułatwiono ponadto wwóz do miasta pszenicy, jęczmienia, żyta, owsa, grochu, fasoli oraz buraków cukrowych. Starano się jednocześnie zabezpieczyć rodziny osób powołanych do wojska. Zgodnie z prawem z 11.02.1888 r. wdowy i dzieci otrzymywały rentę w wypadku śmierci głowy rodziny na froncie. Mimo, że Dolny Śląsk nie stał się teatrem działań wojennych, stąd jednak pochodzili żołnierze walczący na różnych frontach, dlatego też w miejscowej prasie ukazała się pokaźna liczba nekrologów poległych oficerów i szeregowców. Mimo napiętej sytuacji starano się żyć normalnie.

W listopadzie 1914 r. przypadał okres ponownych wyborów uzupełniających do Rady Miejskiej. W Gemeinde Blatt zostało zamieszczone ogłoszenie urzędowe o przeprowadzeniu w dniach 11,18, 20 oraz 21 listopada wyborów do ZRM. Listy kandydatów wywodzących się z różnych środowisk i grup politycznych, wyłożono do publicznego wglądu przy Zwingerstr. 14 (ul.Teatralnej). Startowali członkowie partii liberalnej, konserwatywnej oraz socjaldemokratycznej. Wyborców nadal dzielono na trzy klasy podatkowe. W trzeciej (92 445 wyborców) m. in. wybrano właściciela browaru Gustwa Sternagel Haase, sekretarzy partyjnych Hermanna Brösiga i dziennikarza Emila Neukircha, właściciela fabryki Maxa Fingera, /il.6/

dr med. Hermogenesa Zieche, rentiera Eberhardta von Rochow, ziemianina Paula Taube, murarza Wilhelma Becka i Paula Seibolda. W drugiej klasie (11 191 wyborców) największą liczbę głosów otrzymali: radca sanitarny dr Ernst Malachowsky, adwokat dr Friedrich Bujakowsky, aptekarz Georg Schubert, fotograf Paul Uhr, dyrektor Paul Wagner, dyrektor żeglugi Rudolf Hanne, adwokat Hans Herschel, kupiec Max Straka, właściciel fabryki Theodor Scholz, agent Alfred Krimke, kupiec Bruno Keiser, fabrykant Karl Schonte, właściciel szkoły średniej Oskar Lesechorn. W klasie I (783 wyborców) przeszli kupiec Edward Bischoff, radca sanitarny dr Ludwig Goldschmidt, adwokat dr Ernst Hancke, inżynier dr Karl Ilgner, wyższy urzędnik pocztowy, Max Kretschmer, kupiec Georg Leß, nauczyciel Georg Mentel, radca Alfred Müller, rentier Ferdinand Rother, kupiec Max Schönfelder, prof. Aleksander Tietze, architekt Eugen Halfpaap, tajny radca prawny dr Julius Weil, kupiec Egmont Freh, dyrektor fabryki Herman Kränsel. Zostali oni wybrani na 6 lat do 31.12.1920 r.

W dniu 14.01.1915 r. nastąpiło zaprzysiężenie nowych radnych. Tymczasem sytuacja w mieście ulegała pogorszeniu. Kasa miejska świeciła pustkami. W styczniu 1915 r. Rada podjęła decyzję o wsparciu finansowym armii wschodniej dowodzonej przez feldmarszałka Paula von Hindenburga sumą 50 000 M. Kwota pochodziła z oszczędności dokonanych przez Magistrat.

Z tego względu inwestycje ograniczono do minimum. Rosło bezrobocie, bowiem z braku surowców zamykano zakłady pracy. W tych, które funkcjonowały normalnie, zatrudniano jeńców wojennych. /il.7/

Komitet Główny w porozumieniu z organami samorządowymi musiał wprowadzić ograniczenia. W 1915 r. zaistniała konieczność wprowadzenia kartek na podstawowe produkty żywnościowe oraz spirytus i proszki do prania. Rok później przydzielano już odzież, bieliznę i obuwie. Nadzieja na łatwe i szybkie zwycięstwo upadła, toczono długotrwałe i wyczerpujące walki, które prowadziły do klęski. Władze miejskie zaczęły borykać się z jakością reglamentowanych produktów. Chleb "wzbogacano" kasztanami i żołędziami, miejscowe wyroby wędliniarskie stały się tematem anegdot.

  Stale natomiast ulepszano system zaopatrzenia miasta w wodę i jej czystości. W lutym 1915 r. Magistrat złożył sprawozdanie przed Radą z budowy urządzeń wodociągowych w Pirscham (Bierdzanach) oraz Schwentnig (Świątnikach). Zastrzeżono przy tym konieczność pobierania prób wody, w celu zapobieżenia epidemiom. Rok 1917 okazał się przełomowy. Cesarz Wilhelm II w przewidywaniu klęski wojennej i popularności ruchów lewicowych wydał w dniu 7.04.1917 r. orędzie do narodu. Znalazła się tam obietnica o liberalizacji pruskiego systemu wyborczego oraz także zapowiedź zniesienia klas podatkowych.

Po zakończeniu I wojny światowej rozpoczął się w historii Niemiec nowy rozdział. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać ruchy lewicowe, domagano się zmian. Po wy­buchu rewolucji listopadowej w Niemczech, także na Dolnym Śląsku powstawały organy władzy rewolucyjnej. Na wieść o przybyciu z Brzegu Opolskiego przedstawicieli rad żołnierskich - organy samorządowe zorganizowały w starym Ratuszu dyskusję; starano się przejąć kontrolę nad sytuacją. Padł projekt utworzenia Rady Ludowej. Jednocześnie funkcjonujące we Wrocławiu partie lewicowe, Unabhängische Sozialdemokratische Partei (Niezależna Partia Socjaldemokratyczna) oraz Grupa Spartakusa organizowały od listopada 1918 r. manifestacje w Hali Stulecia. Uczestniczyli w nich m. in. miejski radca budowlany Max Berg oraz Paul Löbe. W czasie jednego z wieców utworzono Wrocławską Radę Ludową. Na jej czele stanął Felix Philipp. Współdziałał z nim wspomniany już Paul Löbe, od 1900 r. szef wrocławskiej SPD, pełniący jednocześnie funkcję redaktora gazety "Volkswacht". Był zwolennikiem łagodnej ewolucji formy państwa z monarchii w republikę. W działania lewicy włączyli się aktywnie Fritz Voigt pochodzący z Turyngii oraz znany architekt Max Berg, który w przemówieniu wygłoszonym w czasie jednego z wieców, nazwał budowlę swego autorstwa "domem lewicy". Dzięki tym politykom, a w szczególności Fritzowi Voigtowi, który ujawnił wybitne zdolności mediacyjne, wrocławskie wypadki przebiegały bez rozlewu krwi. Rozmaite prawicowe ugrupowania starały się także sięgnąć po władzę. Przeciwko siłom lewicowym wystąpili przedstawiciele Narodowo - Ludowej Partii Niemiec. Dokonali oni w marcu 1919 r. w Berlinie prawicowego puczu. Na czele tej grupy stali Wolfgang Kapp i Wilhelm Lütwitz. Członkowie tych ugrupowań próbowali także przejąć rządy we Wrocławiu, zyskując częściowe poparcie. Ich przeciwnicy utworzyli Komitet 15. Rządy prawicowe trwały krótko, załamały się 17 marca. Bojówki opuszczające Wrocław zaatakowały mieszkańców na ulicy Świdnickiej. Sytuacja wróciła do normy pod koniec marca 1919 r. Jeszcze w styczniu 1919 r. odwołano Paula Mattinga. Jego miejsce zajął dr Otto Wagner /il.8/ (ur. 1877 r., prawnik, działacz DDP).  
Rada Miejska kontynuowała swoje rutynowe działania. Każdą z ośmiu wymienionych we wstępie specjalistycznych komisji czekał ogrom zadań w związku z przekształceniami ustrojowymi, gospodarczymi i naturalnym dążeniem do poprawienia warunków egzystencji społeczności miejskiej.

Komisja I ZRM przygotowała wybory do władz państwowych oraz Rady Miejskiej. Zmiana ordynacji wyborczej do "parlamentu miejskiego" nastąpiła w dniu 27.01.1919 r. W życie wszedł Verordnung über die Regelung des Gemeindewahlrechts vom 27.01.1919. (Zarządzenie o regulacji wyborów w gminach miejskich). Nowe przepisy wprowadzały powszechne i tajne prawo wyborcze. Otrzymali je przedstawiciele obu płci, którzy ukończyli 20 rok życia i od sześciu miesięcy mieszkali w stolicy Dolnego Śląska. Z udziału w wyborach zostały wyłączone osoby umysłowo chore i nie zameldowane we Wrocławiu. Natomiast kandydat na radnego powinien mieć ukończony 25 rok życia. Zlikwidowano cenzus majątkowy i po raz pierwszy dopuszczono do głosowania kobiety. W wyborach przeprowadzonych 2 marca 1919 r. stanęło do rywalizacji pięć partii politycznych. Dominowały organizacje o orientacji lewicowej Sozialdemokratische Partei Deutschland (SPD), Komunistische Partei Deutschland (KPD) oraz Deutsche Volkspartei (DVP) i Zentrum. Frekwencja wyborcza dopisała. W głosowaniu wzięło udział 210 000 uprawnionych osób. Zdecydowanie zwyciężyła SPD (103 800), wyprzedzając Zentrum (37 351).  

 Kolejna zmiana nastąpiła w 1924 r. W dodatku do Gemeinde Blatt Nr 10 z dnia 2.03.1924 r opublikowano dwie uchwały Verwaltung einer Stadtgemeinde geltenden Bestimmungen der Personalabbauverordnung von 8 Februar 1924 oraz Kommunalverwaltung. (Przepisy w sprawie redukcji zatrudnienia w administracji miejskiej z dnia 8 lutego 1924 oraz Administracja Komunalna). W momencie, kiedy zaczęła obowiązywać przytoczona zasada redukcji urzędników państwowych i miejskich, ilość miejsc w ZRM także ograniczono do 83. Zgodnie z nowymi zarządzeniami, kolejne wybory miały odbyć się w maju 1924 r.

Ogłoszenia zamieszczone w prasie informowały, iż kandydatury na radnych przyjmował dr Ernst Friedländer w Ratuszu. Listy kandydatów zostały przez niego ustalone i wyłożone do wglądu publicznego w Hali Sportowej przy pl. Lessinga. (pl. Powstańców Warszawy). Przygotowano 12 wykazów kandydatów różnych partii. Największą ich ilość - 84 kandydatów wystawiła SPD. Równie liczną grupę zgłosili komuniści - 60 osób. Partie prawicowe Deutschnationale Volkspartei (DNVP), Deutsche Volkspartei (DVP) oraz Zentrum wytypowały po 50 kandydatów. W wyborach przeprowadzonych 5.05.1924 r. uprawnionych do głosowania było 377 749 osób, do urn poszło 296 029 mieszkańców.   

Zmienił się układ sił w "miejskim parlamencie". Wprawdzie nadal największą ilość głosów otrzymało Vereinigte Sozialdemokratische Partei Deutschland (VSPD), bowiem 25, zaraz za nią była w kolejności DVP (19) oraz Zentrum (12). W ZRM znaleźli się głównie przedstawiciele miejscowej elity: przemysłowcy, pracownicy wyższych uczelni, naukowcy, nauczyciele, dziennikarze, prawnicy.

Wśród socjaldemokratów do najbardziej aktywnych należeli szef partii ekonomista Karl Mache (burmistrz w latach 1924-1933) oraz adwokat Eugen Bandmann, dziennikarz Reinhold Darf oraz pracownik naukowy Siegfried Marck. Paul Löbe pełnił już bowiem w tym czasie funkcję prezydenta Reichstagu (1921-1933). Demokratów reprezentował m.in. dr Adolf Heilberg, długoletni przewodniczący ZRM. /il.9/ W opiniach ówczesnych polityków należał do wybitnych miejscowych osobowości tamtych czasów. Wszechstronnie wykształcony, znakomity prawnik zarówno teoretyk, jak i praktyk. Pełnił funkcję szefa Dolnośląskiego Związku Prawników. Wydział Prawa w uznaniu zasług przyznał mu 1928 r. tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. W okresie późniejszym, w 1933 r. został przewodniczącym Związku Niemieckich Adwokatów.

Za wybitną przedstawicielkę tej partii uznawano również Paulę Olendorf, pedagoga - pierwszą kobietę w ZRM. Założyła własną szkołę Gospodarstwa Domowego i pracowała w wielu organizacjach charytatywnych.

Kolejne wybory odbyły się w roku 1929. W dniu 25.07.1929 roku została utworzona Komisja Wyborcza z dr Salomonem Toblerem na czele. Ponadto w jego skład wchodzili dyrektor Wilhelm Thum, nadinspektor Josef Kahlert, Artut Fischer. Liczbę radnych określono na 88. Każdego kandydata desygnowała jakaś partia ewentualnie organizacja. Biuro KW znajdowało się na II p. Am Rathaus 26 (Rynek-Ratusz). Nastroje społeczne wyraźnie skręciły w prawo.

Zestawiono 16 list. Każda z partii była dość licznie reprezentowana. Dzień wyborów wyznaczono na 17.11.1929 r. W głosowaniu wzięło udział 449 531 osób. Największą ilość kandydatów wystawiła ponownie SDP, której przewodził Hans Krumm. Mimo, iż zdecydowanie wygrali wybory, otrzymując największą liczbę głosów 108 228 i tym samym 33 mandaty, większość w "miejskim parlamencie" zdobyły jednak ugrupowania prawicowo-centrowe. Po raz pierwszy 3 mandaty uzyskała Nazional Sozialistische Partei (Partia Narodowo - Socjalistyczna). W wyborach przepadło nowe ugrupowanie noszące nazwę Polska Partia Lokatorów. Wśród wybranych znaleźli się znani wrocławianie. Zentrum (Partię Centrum) reprezentował prof. dr Franz Seppelt (1883-1956), kierownik katedry teologii katolickiej Uniwersytetu Wrocławskiego zajmujący się historią biskupstwa wrocławskiego, autor wielu prac z tej dziedziny. Współdziałał z nim Johannes Seipolt redaktor "Schlesische Volkszeitung". W Deutsche Volkspartei działał Ludwig Behnke, burmistrz i jednocześnie przewodniczący Parochialverbundes Evang. Kirchengemeinde (Parafialny Związek Gmin Kościoła Ewangelickiego). Członkami tej organizacji był również Eugen Haalfpap architekt, właściciel firmy budowlanej, mieszczącej się przy Ahornallee 3 (ul. Rawicka) oraz Oskar Ludwig właściciel Hotelu "Vier Jahreszeiten".

Jak już wspomniano każdy z członków zgromadzenia uczestniczył w pracach specjalistycznej komisji. Poszczególne projekty obok opracowania merytorycznego wymagały również dokładnego kosztorysu. Toteż przed Komisją II ds. Finansowych oraz Komisją VIII ds. Budżetu stał zwykle ogrom spraw do rozwiązania. Rok rocznie na początku roku przygotowywano budżet. W 1921 r. zaszły zmiany w systemie traktowania całościowego planu finansowego miasta. Nie zestawiano już przychodów i wydatków. Rozpatrywano nadwyżki i konieczność subwencji. Jako nadwyżki traktowano podatki pośrednie i bezpośrednie: gruntowy i przemysłowy oraz własność miejską i zakłady komunalne. W drugiej grupie znalazła się opieka społeczna, służba zdrowia oraz kultura i nauka. W planowaniu gospodarki finansowej miasta szczególnie dotkliwie odczuwano inflację. Na rynku już od połowy 1922 r. występował brak środków finansowych.

W skutek deficytu Minister Finansów zezwolił na drukowanie pieniądza zastępczego, umożliwiającego obrót handlowy. Problem ten zrelacjonował na posiedzeniu ZRM członek SPD Eugen Bandmann. Rada zadecydowała o wprowadzeniu w obieg monety zastępczej (tzw. Notgeld) o nominałach 100, 500, 1000 M. /il.11/ Banknoty miały być drukowane w znanej wrocławskiej firmie Grass u.Barth na papierze ze znakiem wodnym przedstawiającym herb Wrocławia, poniżej tekstu usytuowana była pieczęć Rady Miejskiej. Spadek wartości pieniądza spowodował, iż wydrukowane w sierpniu 1923 r. nominały osiągały wartość 500 000, 1 000 000, 5 000 000 M., a także 5, 20, 50 złotych fenigów. W połowie lat dwudziestych inflacja została opanowana. Budżet gminy zamykał się w kwocie brutto 159 036 100 RM. Ustabilizowana sytuacja zachwiała się ponownie w 1929 r., kiedy to wszystkie kraje europejskie dotknął kryzys ekonomiczny.

Wiele miejsca w czasie posiedzeń ZRM zajmowały sprawy budownictwa. Komisja V Rady ściśle współdziałała z Biurem VII Magistratu oraz Deputacją Budowlaną.

Wkrótce po wojnie palącym problemem do rozwiązania okazała się sprawa budownictwa mieszkaniowego. Wrocław należał do miast o największym deficycie mieszkaniowym. Złożyło się na to kilka rozmaitych czynników. Do stolicy Dolnego Śląska zaczęły powracać setki zdemobilizowanych żołnierzy. W listopadzie 1918 r. Magistrat w komunikacie wystosowanym do ludności Wrocławia prosił o zgłaszanie do Biura XXII wolnych mieszkań, albo pomieszczeń, które mogliby zająć powracający z wojny. Ponadto w wyniku ruchów migracyjnych, po przyłączeniu w 1919 r. Wielkopolski do Drugiej Rzeczypospolitej część ludności przesiedliła się właśnie w południowo - wschodnie rejony Prus. Naturalny rozrost aglomeracji wymagał nowych rozwiązań. Typ zabudowy czynszowej wydawał się być przestarzały. Propagowano nowy typ budownictwa - Kleinsiedlungwohnung (mniejsze zespoły mieszkaniowe), odpowiadający kryteriom zdrowotnym i sanitarnym. Tereny włączone w granice miasta zaczęły zagospodarowywać powołane w tym celu specjalnie spółdzielnie mieszkaniowe. W dniu 12.12.1918 r. Zgromadzenie Radnych Miejskich uchwaliło powstanie Siedlungsgesellschaft Breslau A.G. (Towarzystwo Osiedlowe Wrocław) ze znacznym procentem kapitału miejskiego. W okresie późniejszym rozpoczęły działalność Siedlungsgenossenschaft Eigenheim Eichborngarten (Spółdzielnia Domków Jednorodzinnych Ogrodów Eichborna) oraz Heimstätten A.G (Strzecha Rodzinna) i inne tego typu mniejsze stowarzyszenia. Projektanci zatrudnieni przez wspomniane organizacje nawiązywali do idei osiedli ogrodów angielskiego projektanta Ebenzera Howarda. Preferowano zabudowę szeregową, jedno lub dwukondygnacjową, bądź domy kilkurodzinne położone wśród zieleni. Pierwsze prace budowlane podjęto na Tarnogaju. Także w 1919 r. zaczęto wznosić osiedle Sępolno według projektu Hermana Wahlicha oraz Paula Heima. Inwestycję realizowano etapami do 1935 r., rozszerzając zespół o innych wrocławskich architektów. Zmorą realizatorów była stale wzrastająca inflacja. W czasie wielu posiedzeń Rady występowano z wnioskami o dofinansowanie spółdzielni, by móc kontynuować prace. Wiadomo, iż w styczniu 1923 r. ZRM podjęło uchwałę o przyznaniu 240 tys. na wykonanie prac ziemnych na Sępolnie i 260 tys. na Popowicach. Ostatnie z wymienionych realizowano w latach 1919-1927 według koncepcji Theo Effenbergera przy współpracy Ludwiga Moshamera, Ericha Graua i Hansa Thomasa. Różniło się znacznie swoją zabudową złożoną z niskich bloków, usytuowanych wzdłuż dość szerokich traktów. Głównym projektantem osiedla Szczepin wznoszonego w latach 1925-1929 był również Theo Effenberger.   

Na południu miasta na Grabiszynie, w miejscu dawnego ogrodu bankiera Ludwiga Eichborna wyrosło również w tym czasie osiedle o zróżnicowanej zabudowie, zaprojektowane przez Paula Heima i Alberta Kemptera. W ten sposób częściowo rozwiązano problem mieszkaniowy. Tylko te cztery realizacje zapewniły mieszkania ponad 20 tys. osób. W każdym z nowych skupisk mieszkańców wybudowano kościół, szkolę oraz utworzono centra handlowe, ułatwiając codzienną egzystencję. Mniejsze inwestycje zrealizowano w dwunastu innych miejscach stolicy Dolnego Śląska.

Jednocześnie władze miejskie widziały konieczność opracowania generalnego planu rozwoju Wrocławia. W programie konkursu otwartego ogłoszonym przez Magistrat z dnia 1.03.1921 r. przed uczestnikami postawiono wiele zadań do rozwiązania. Ich przedmiotem były sprawy rozmieszczenia i zróżnicowania budownictwa w centrum i graniczących osiedlach, sieć komunikacyjna z głównymi arteriami, sprawy transportu wodnego, tereny zielone, powiązanie miasta z obszarami rekreacyjnymi. Projekty dotyczyć miały terenu o wielkości 16 000 ha w granicach wytyczonych miejscowościami Herrnprotsch (Pracze Odrzańskie), Drachenbrun (Wojnów), Benkwitz (Benkowice) oraz Neukirch (Żerniki). Zakres terytorialny zapowiadał włączenie w granice miasta podmiejskich gmin, co nastąpiło w 1928 r.   

Wyzwanie podjęło 40 architektów z całego obszaru Niemiec. W komisji konkursowej zasiadało 12 osób z nadburmistrzem dr Otto Wagnerem na czele.

W jej składzie znaleźli się ponadto miejski radca budowlany Max Berg, prof. dr Paul Bonanz ze Stuttgartu, prof. dr Hermann Jessen i prof. dr Bruno Moring z Berlina oraz wrocławscy architekci Alfred von Scholz i Paul Ehrlich. Żaden z uczestników nie uwzględnił jednak wszystkich założeń konkursu. Zdaniem jurorów pięć projektów okazało się godnych uwagi. Ich autorzy podzielili pomiędzy sobą pierwszą nagrodę. Wyróżniono Paula Wolffa i Otta Meffera z Hanoweru, Romana Heiligenthala i Paula Zettlera z Berlina, Wilhelma Arntza, Karla Dorfmüllera, Kurta Meyera z Kolonii. Nagrodzony został również projekt Adolfa Radinga z Wrocławia zatytułowany Bodenreform. Zakupiono także prace Ernesta Maya pt. Trabantem. Wręczono też trzy nagrody nadzwyczajne.  

Komisja podkreśliła, iż każdy z wymienionych autorów zaprezentował rozwiązania, które mogą stać się przydatne dla całościowego opracowania planu generalnego. Wykorzystane zostały one przez kolejnych radców budowlanych ds. architektury i ds. urbanistyki. W latach od 1924 do 1925 wiele zmieniło się w Biurze ds. Budownictwa. W marcu 1924 r. zmarł długoletni pracownik Urzędu Budownictwa Naziemnego Karl Klimm, był on jednocześnie jednym z bardziej aktywnych członków Deputacji Budowlanej, w której pracował od 1892 r. Kilka miesięcy później przeszedł na emeryturę radca budowlany ds. urbanistyki Alfred von Scholz. Jego miejsce zajął w kwietniu 1925 r. Günther Trauer, /il.12/ zatwierdzony przez ZRM.   

Na początku tego roku Wrocław opuścił Max Berg, ustępując stanowisko Hugo Althoffowi, którego w 1929 r. zastąpił Fritz Behrendt. Piastował on wcześniej stanowisko szefa Biura Planu Miasta. Owo grono wybitnych architektów wcielało w życie idee zwycięzców konkursu. Jak już wspomniano wcześniej, w 1928 w granice miasta włączono 43 osiedla, przekształcając Wrocław w aglomerację o wielkości 17 465 ha. Były to: Altenhain (Gajowa), Bertheln (Barotoszowice), Pirscham (Bierdzany), Bischofswalde (Biskupin), Rothkretscham (Czerwona Karczma), Goldschmieden (Złotniki), Grüneiche (Dąbie), Schwoitsch (Swojczyce), Klein Gandau (Gądów Mały), Burgweide-West (Polanowice), Strachate (Strachocin), Cawallen (Kowale), Groß Masselwitz (Maślice), Groß Tschansch (Książe Wielkie), Hartlieb (Partynice), Herrnprotsch (Pracze Odrzańskie), Hundsfeld (Psie Pole), Johannisberg (Janów), Karlowitz (Karłowice), Klein Haidau (Pustki), Klein Tschansch (Książe Małe), Kosel (Kozanów), Krietern (Krzyki), Lilienthal (Poświętne), Deutsch-Lissa (Leśnica), Mochbern (Muchobór Mały), Mariahöfchen (Nowy Dwór), Neuhaus (Nowy Dom), Neukirch (Żerniki), Oswitz (Osobowice), Ottwitz (Opatowice), Pilsnitz (Pilczyce), Polinke (Polanka), Pöpel (Popiele), Rathen (Ratyn), Rosenthal (Różanka), Sandberg (Nowa Karczma), Schmiedefeld (Kuźniki), Schwentnig (Świątniki), Stabelwitz (Stabłowice), Sternsiedlung Rosenthal (Ligota), Wilhelmsruh (Zacisze), Wolfswinkel (Wilczy Kąt), Zedlitz (Siedlec).   

W ramach scalania nowych obszarów ze starym centrum ZRM podjęło decyzję o wytyczeniu nowych ulic. W lipcu 1929 r. powstały: Trachenbergerstr. (ul.Żmigrodzka), Masselwitzerweg (ul.Maślicka), Schvoitschstr. (ul.Swojczycka), Cawallenstr. (ul.Kowalska), Herinrich von Kornstr. (ul.Konrada Wallenroda), Oberonweg (ul.Jasna), Emil Bohnstrstr. (ul.J.Brandta), Undinenweg (ul.Cicha).

Jeszcze jednym przejawem prężności środowiska wrocławskich architektów było zorganizowanie w 1929 r. wystawy "Mieszkanie i miejsce pracy" (Wohnung und Werkraum). Spiritus movens całego przedsięwzięcia był Hans Leuterbach kierujący Śląskim Oddziałem Niemieckiego Werkbundu. Organizatorzy zaprezentowali tzw. wzorcowe osiedle położone na terenach wokół Hali Stulecia, stanowiące główną część ekspozycji. Jej drugi nurt poświecony był projektowaniu, rodzajom materiałów budowlanych oraz rozmaitym wnętrzom biurowym. Swoje projekty zaprezentowali wszyscy najbardziej znani miejscowi architekci. Wśród nich: Paul Heim, Albert Kempter, Adolf Rading, Theo Effenberger, Hans Scharoun, Heinrich Leuterbach, Ludwig Moshamer oraz Moritz Hadda.

Rozrost terytorialny miasta, rozwój budownictwa mieszkaniowego, stale postępująca industrializacja powodowały wzrost zużycia energii elektrycznej.

Na wniosek magistratu Rada Miejska podjęła decyzję w dniu 16.06.1921 r. o budowie Elektrowni Północ i Południe, przeznaczając na to kwotę 33 milionów marek. Natomiast 22.06.1922 r. zapadło postanowienie o wzniesieniu elektrowni wodnej w Janowitz (Janówku). Oba projekty referował radca budowlany Matthias Wirtz, autor koncepcji wyposażenia technicznego tych inwestycji. W Magistracie pracował on od 1901 r. /il.13/   

Zespołem realizatorów kierował Max Berg. W protokołach posiedzeń ZRM z 1922 r. zachowały się notatki o stale rosnących kosztach budowy inwestycji i w związku z tym koniecznością zwiększenia planowanych kwot. Jednocześnie projektanci uzyskali zgodę na zakup wyposażenia technicznego obu elektrowni. Południową otwarto w dniu 2.05.1924 r. natomiast Północną w dniu 19.11.1925 r.

Komisja IV ZRM rady rozpatrywała wszelkie sprawy związane z własnością miejską. Właściwe kierowanie dobrami ziemskimi miało duże znaczenia dla pozyskiwania dochodów przez władze miejskie. Ostatecznie w 1933 r. zarządzały one następującymi rodzajami dóbr:

1. majątkami: Riemberg (Las Rędziński 277 ha), Kobelnick (Kobylniki 108 ha), Burgweide-West (Sołtysowice 168 ha), Gross u. Klein Masselwitz (Wielkie i Małe Maślice),
2. nadleśnictwami: Ransern (Rędzin), Kobelnick (Kobylniki), Jäckel und Vogtswalde (Wojciechów),
3. folwarkami należącymi do szpitali: Herrnprotsch (Pracze), Johannisberg (Janówek), Luzine (Łuczyna),
4. lasami należącymi do szpitali: Herrnprotsch (Pracze), Peiskerwitz (Piskorzowice),
5. parcelami miejskimi.

Dochody zdobywano ze sprzedaży, bądź długoterminowej dzierżawy. Jednocześnie owe tereny wymagały inwestycji. Zakładano sieć wodociągową, kanalizację oraz oświetlenie, doprowadzano gaz, prowadzono remonty budynków. Po wielkiej powodzi w 1903 r., w dniu 12.08.1905 r. uchwalono prawo dotyczące regulacji przeciwpowodziowych grobli i kanałów górnej i środkowej Odry. Prowadzono prace zabezpieczające w Rędzinie i Kozanowie, wybudowano kanały przepływowe pomiędzy Bartoszowicami i mostem Hindenburga (most Warszawski). W 1913 r. ZRM wydało zgodę na założenie Umlegungsbezirk "Alte Oder" (obszar ochrony przeciwpowodziowej), do którego należało część Starego Miasta, Karłowice, Różanka, Zacisze, Kowale.

Umowy dzierżawne przysparzały czasami kłopotów. Jedna z nich dotyczyła Rędzina dzierżawionego przez Sigfrida Scholza. Dobra miały pozostawać pod jego zarządem do 30.06.1909 r. Zmarł on jednak wiele lat przed upływem terminu wygaśnięcia kontraktu, bowiem w 1901 r. ZRM podjęło wówczas decyzję o ogłoszeniu przetargu na nową dzierżawę. Wygrał go August Schulz. Umowa przewidywała przekazaniu mu gruntów - pól, lasów, łąk w sumie 277 ha za 56 marek za hektar, nieco mniej nieużytków za tańszą cenę 32 marek oraz obszary łowieckie po 2 marki. Opłata dotyczyła okresu rocznego. Część tych dóbr pozostawiono byłemu dzierżawcy dr Franzowi Guradze.   Okazał się on fatalnym gospodarzem. Ostatecznie sprawa skończyła się w sądzie. Guradze skazano za niedotrzymanie warunków umowy, zaś nowym zarządcą został Max König. August Schulz uzyskał przedłużenie umowy do 30.06. 1939 r.

Z ramienia magistratu współpracował z Komisją IV dr Gustav Tilgner, właściciel firmy G u.P. Tilgner Baugesellschaft powstałej w 1914 r. Był początkowo, przez siedem lat członkiem ZRM. W czasie pierwszej wojny zasiadał w kolegium magistrackim, po jej zakończeniu został nieopłacanym radcą miejskim. W jego gestii znajdowały się tramwaje i stan ulic Wrocławia.  

Komisja VI ZRM zajmowała się sprawami zdrowia i opieki społecznej, współpracując z Dyrekcją Opieki Społecznej (Armendirektion) przy Magistracie, która przekształcona została w 1920 r. w Urząd Opieki Społecznej (Wohlfartsamt). Miasto podzielono na 6 okręgów zarządzanych przez Biura. Podstawowym problemem lat powojennych stało się bezrobocie. Pod koniec 1922 r. przeprowadzono redukcje w przemyśle hutniczym i metalurgicznym. W największym wrocławskim zakładzie przemysłowym Linke-Hoffmann-Leuchammer-Werke ilość miejsc pracy ograniczono o 1/3. W przemyśle chemicznym zmniejszono ilość dni pracy. W każdej gałęzi wytwórczości wprowadzono tego typu ograniczenia. Biuro Pośrednictwa Pracy (Arbeitsnachweiss Breslau) starało się dopomóc poszukującym w znalezieniu odpowiedniego miejsca zatrudnienia. Bezrobotnym starano się stworzyć możliwość nabycia nowych kwalifikacji. Przykładem może być inicjatywa z 1924 r., kiedy to przeprowadzono specjalne kursy doskonalące urzędników w zakresie maszynopisania i języków obcych. W marcu 1919 r. ukazało się zarządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych o powołaniu Urzędu Pracy (Berufamt) w ramach administracji miejskiej. Przy wrocławskim Magistracie tego typu placówka powstała w 14.06.1921 r. Przykładano bowiem wielką wagę do poradnictwa zawodowego dla młodzieży, kobiet i mężczyzn. Oddział żeński prowadziła Else Neisser, a męski natomiast powierzono dr Wagnerowi - Roemisch. Bezrobotnym i potrzebującym przydzielano zapomogi, zaopatrywano w produkty żywnościowe, odzież i opał.  

Nadzorowano również szpitale i domy pomocy społecznej. ZRM rok rocznie uchwalało m.in. dodatki dla następujących instytucji: Szpitala św. Trójcy, Szpitala św. Bernardyna, Szpitala św. Ducha, Szpitala 11 Tysięcy Dziewic, Szpitala św. Hieronima, Katolickiego Szpitala św. Anny i innych tego typu zakładów. W okresie inflacji, w dniu 29.05.1922 r. ZRM uchwaliło dofinansowanie dla obiektów opieki społecznej w wysokości 2 005 283 marek.

Pod koniec lat dwudziestych pojawiły się w prasie artykuły o poważnym zagrożeniu gruźlicą. W sierpniu 1923 r. weszły w życie przepisy prawne umożliwiające walkę z wyniszczającą chorobą. Należało zgłaszać każdy przypadek zakażenia. Chorego powinno się odizolować i wspomóc, jeśli żył w trudnych warunkach materialnych. W tego rodzaju przypadku Biuro Opieki Społecznej zapewniało pomoc finansową, dostarczało odzież, żywność oraz opał.

Z inicjatywy Wrocławskiego Towarzystwa do Walki z Gruźlicą (Breslauer Verein zur Bekämpfung der Tuberkulose) ZRM podjęło decyzję o budowie Tuberkulosensiedlung (osiedle dla chorych na gruźlicę). Na te cele miasto podarowało grunt, znajdujący się w Praczach Odrzańskich. Wyrosło tam osiedle zabudowy szeregowej, na które składało się 32 jednorodzinnych, piętrowych domów projektu nadradcy budowlanego Maxa Schirmera oraz architekta Petera Blaschke. Zostało ono poświęcone 1.07.1929 r. Usytuowanie w terenie leśnym oraz przemyślany rozkład pomieszczeń każdego segmentu zapewniały choremu dobre warunki rekonwalescencji.   

Komisja III ZRM zajmowała się problemami szkolnictwa stopnia podstawowego i wyższego. Znajdowały się one również w zakresie kompetencji magistrackich Biur IV i IVa., które współpracowały z Deputacją Szkolną. Ze sprawozdań ZRM wynika, iż w czasie posiedzeń omawiano najczęściej sprawy tworzenia nowych szkół różnego typu, programy nauczania, obsadę stanowisk nauczycielskich i remonty budynków oraz ewentualnie zastępowanie ich nowymi gmachami. W latach dwudziestych przeprowadzono reformę szkolnictwa podstawowego, zlikwidowano placówki wstępnego nauczania. Ostre spory wśród różnych grup społecznych budził obowiązek nauki religii w szkole. Stowarzyszenie Rodziców doprowadziło do uchwalenia w dniu 16.10.1922 r. wniosku o możliwości tworzenia w każdej ze szkół klas bez zajęć z religii. W programach szkolnych szkół wyższych pojawił się natomiast nowy przedmiot - język angielski. Wprowadzono go w Realschule I, Benderoberrealschule i Gerard-Hauptmann Oberr­eal­schule. W 1922 r. Augustaschule /il.15/ została przejęta przez władze państwowe. Samorząd wrocławski został jednak zobowiązany do częściowego finansowania placówki.

Kilkanaście lat trwała walka o wybudowanie nowego budynku dla Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Po raz pierwszy omawiano tę kwestię na posiedzeniu ZRM w styczniu 1914 r.   Magistrat wystąpił wówczas z wnioskiem o wzniesienie gmachu gimnazjum, przy Parkstr. 18-30 (ul. Parkowa). Wcześniej w prasie pojawiły się propozycje lokalizacji szkoły w miejscu dawnego cmentarza św. Doroty na Przedmieściu Oławskim. Wojna, a następnie szalejąca inflacja odsunęły możliwość realizacji tych planów na dalszy termin. Pomysł doprowadzono do końca w 1929 r. Oddano wówczas do użytku nowy gmach gimnazjum zaprojektowany przez Maxa Schirmera i Bernarda Rülinga usytuowany przy Parku Szczytnickim. Mieści się tam obecnie II Liceum Ogólnokształcące.   

Kolejne zmiany w systemie zarządzania miastem zaszły w latach trzydziestych XX w. Coraz większy krąg zwolenników zdobywała sobie NSDAP, organizacja kierowana przez Adolfa Hitlera. Centrum organizacyjne i propagandowe podokręgu dolnośląskiego tej partii mieściło się od 1932 roku w "Braunes Haus" we Wrocławiu przy ul. Biskupiej 13. Pauperyzacja rozmaitych grup społecznych spowodowana światowym kryzysem ekonomicznym, prowadziła do zwycięstwa skrajnych ideologii. Na ich podłożu tworzono programy polityczne gwarantujące minimum socjalne biedniejszym warstwom. Wypadki potoczyły się błyskawicznie po dojściu do władz Adolfa Hitlera, 30 stycznia 1933 r. zajął on stanowisko kanclerza Rzeszy. Podpalenie Reichstagu w dniu 27.02.1933 r. stało się pretekstem do wprowadzenia specjalnego ustawodawstwa. Celem ataków stała się partia komunistyczna oraz partie lewicowe. Odzwierciedleniem nastrojów społecznych były wyniki kolejnych wyborów do władz miejskich, przeprowadzone w dniu 12 marca 1933 r. Zdecydowane zwycięstwo odniosła partia faszystowska, która uzyskała 45 mandatów. SDP zdobyła 19 mandatów, Centrum zaś 3. Partie lewicowe nie zostały dopuszczone na posiedzenie inauguracyjne ZRM. Przeciwników politycznych osadzano w obozie koncentracyjnym założonym wiosną 1933 r. na Tarnogaju. Znaleźli się tam m. in. P. Löbe, K. Mache i F. Voigt.

Była to zapowiedź dalszych kroków prowadzących do likwidacji ustroju demokratycznego i co zatem idzie władz samorządowych. 15 grudnia 1933 r. uchwalono ustawę wprowadzająca nowy ustrój miejski. Urzędnicy komunalni pochodzący z nominacji władz państwowych i NSDAP, podporządkowani zostali nadburmistrzowi. Rozwiązaniu uległy wszystkie partie polityczne, z wyjątkiem faszystowskiej. Nadchodzące lata przyniosły miastu totalitaryzm, a duża część mieszkańców uległa demagogii i poparła tzw. "nowy ład". Symbolem nowych czasów stał się herb Wrocławia wprowadzony w 1938 r. Tarcza podzielona została na dwa pola. Górne zajmował orzeł śląski z przepaską, dolne żelazny krzyż ustanowiony we Wrocławiu w 1813 r. przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. Mieszkańcy Wrocławia na długie lata utracili wpływ na zarządzanie miastem. Zapanował czas "nocy i mgły".

Spis wrocławskich nadburmistrzów :

1. Friedriech August Carl von Kospoth (1812-1832)
2. Gottlieb Donatus Menzel (1833-1838)
3. Gottlieb Karl Lange (1838-1842)
4. Hermann Julius Pinder (1843-1848)
5. Alexander  Julius Elvanger (1851-1863)
6. Arthur Heinrich Hobrecht (1863-1872)
7. Max von Forkenbeck (1872-1878)
8. Ferdinand Julis Ernst Friedensburg (1879-1891)
9. Georg Bender (1891-1912)
10. Paul Matting (1912-1919)
11. Otto Wagner (1919-1933)
12. Helmut Rebitzky (1933-1934)
13. Hans Friedriech (1934-1945)
14. Ernst Leichtenstern (1944-1945)

Spis przewodniczących ZRM:

1. Salomon Wilhelm Freud (1887-1914)
2. Adolf Heilberg (1914-1924)
3. Eugene Bandmann (1924-1933)

Spis radnych, członków kolegium magistrackiego:

1. dr Hugo Althoff ur.1884, miejski radca budowlany w l.1926-1929
2. Hermann Ammon ur.1884, radny w l.1928-1930
3. Reinhold Auras (1848-1926), rentier, radny w l.1899-1910
4. Wilhelm Beck (1872-1928), właściciel przedsiębiorstwa budowlanego, radny w l.1914-1928
5. Josef Becker ur.1860 radny w 1928 r.
6. Fritz Behrendt ur.1877 radny od 1928 r.
7. Robert Beier (1845-1904), radny w l.1899-1904
8. Max Berg (1870-1947), miejski radca budowlany w l.1908-1925
9. Alfons Birke ur.1862, rentier, radny w l.1910-1917
10. Georg Cohn ur.1880, dyrektor Śląskiego Towarzystwa Bankowego, radny w l.1919-1933
11. Hermann Dzialas ur.1874, dr prawa, kupiec radny w l.1924-1926
12. Wilhelm Eckhardt (1834-1915) rentier, radny w l.1891-1905
13. Klara Eckstein (1895-1931) z domu Zilis, radna w l.1928-1930
14. Max Finger (1858-1922) właściciel fabryki, radny w l.1919-1922
15. Georg Fischer ur.1856 radca budowlany, radny w l.1919-1924
16. Ernst Fraenkel (1844-1921) prof. dr med., radny w l.1903-1919
17. Kurt Friedrich (1864-1924), radny w l.1905-1923
18. Georg Frey ur.1875, kupiec, radny w l.1919-1933
19. Julius Frey (1840-1920), jubiler wrocławski, sędzia Sadu Kupieckiego, radny w l.1886-1899
20. Anna Friedlaender ur.1875, z domu Dombrowsky, rentier, radna w l.1919-1924
21. Hermann Friese ur.1871, radny w l.1927-1930
22. Johannes Frömsdorf (1858-1931), radny w l.1915-1919
23. dr Martin Fuchs ur.189, radny w l.1919-1931
24. Wilhelm Geier (1830-1897), radny w l.1888-1897
25. Paul Diesel ur.1840, rentier, radny w l.1900-1919
26. Wilhelm Goetz (1834-1907), kapitan w armii pruskiej, syndyk miejski w l.1880-1900
27. Bernhard Grund ur.1872, dr prawa, asesor rządowy, współwłaściciel firmy handlowej, radny w l.1911-1919
28. Siegfried Haber (1841-1920), kupiec, radny w l.1908-1918
29. Richard Hann ur.1865, sekretarz w Magistracie, radny w l.1919-1924
30. Arnold Hasze ur.1873, dr prawa, radny w l.1904-1911
31. Otto Havenstein ur.1867, radny w l.1903-1906
32. Paul Heinzelmann ur.1858, radny w l.1928-1933
33. Hans Herschel (1875-1928), dr prawa, burmistrz Wrocławia w latach (1924-1928)
34. Theodor Hoffmann (1837-1920), właściciel posiadłości ziemskiej, radny w l.1904-1914
35. Anton Hübner (1824-1900), kupiec, radny w l.1877-1899
36. Egon Humann ur.1875, dr, przewodniczący urzędu karnego, radny w l.1924-1928
37. Karl Jaenicke (1849-1903), radny w l.1879-1903, burmistrz Wrocławia w roku 1903
38. Josef Franz Jeron (1859-19), kupiec, radca miejski w l.1919-1924
39. Eduard Jungfer (1863-19), aptekarz, radny w l.1914-1924
40. Max Kalkbrenner (1872-1927), radny od 1922 r.
41. Eugen Kern (1827-1896), podporucznik armii
    pruskiej, radny w l.1884-1896
42. Paul Kipke (1850-1912), właściciel browaru, radny w l.1902-1910
43. Paul Kletke (1835-1917), asesor sądowy, radny w l.1885-1900
44. Rudolf Klick (1845-1913), radny w l.1901-1904
45. Gustav Kopisch (1830-1908), kupiec, radny w l.1883-1901
46. Siegfried Körte (1861-1919), urzędnik Kamery Miejskiej, radny w l.1893-1903
47. Georg Landsberg ur.1875, dr medycyny, radny w l.1919-1932
48. Amadeus Leuterbach ur.1878, dr filozofii, miejski radca szkolny w l.1920-1934
49. Georg Lels ur.1871, radny w l.1919-1933
50. Theodor Losse ur.1874, radny w l.1919-1933
51. Paul Matting (1859- 1922), nadburmistrz w l.1912-1919
52. Hermann Mentzel (1858-1923), radny w l.1893-1899
53. Friedrich Milch ur.1870, dyrektor Śląskiego Ziemskiego Kredytowego Banku Akcyjnego, dr prawa, miejski radca prawny w l.1909-1919
54. Rudolf Mann (1859-1925), kupiec, radny w l.1906-1910
55. Alfons Marck (1860-1917), radny w l.1897-1917
56. Georg Martius (1843-1907), radny w l.1878-1907
57. Hans Matthes (1860-1931), radny i członek izby poselskiej w l.1904-1926
58. Hugo Milch (1836-1909), adwokat, dyrektor Śl. Kredytowego Banku Ziemskiego, radny w l.1888-1909
59. Otto Mühl (1841-1908), radca sądowy, radny w l.1886-1904, burmistrz Wrocławia w l.1904-1908
60. Julius Müller (1840-1919), aptekarz, radny w l.1898-1919
61. Gustav Neisser (1862-1918), dr prawa, radny w l.1915-1918
62. Emil Neukirch (1871-1928) dziennikarz, radny od 1915 r.
63. Max von Osselstein (1838-1905), burmistrz Wrocławia w l.1866-1902
64. Friedrich Perls ur.1876, dr prawa, dyrektor Śląskiego Banku Handlowego, radny w l.1910-1919
65. Julius Peterson (1852-1913), radny w l.1889-1913
66. Otto Pfundtner (1844-1918), dr filozofii, radca szkolny w l.1885-1910
67. Paul Philip ur.1870, konsul, radny w l.1918-1919
68. Richard Plüdemann (1845-1910), architekt, radca
    budowlany w l. 1885-1908
69. Kurt Prescher ur.1880, radny w l.1913-1925
70. Fedor Pringsheim (1828-1910), radny w l.1892-1907
71. Adolf Przybilla ur.1882, radny w l.1928-1934
72. Fritz Rasch ur.1874, przedsiębiorca, radny w l.1924-1928
73. Wilhelm Richter ur. 1843, dr nauczyciel, generalny radca rządowy, radny w l.1910-1912
74. Richard Rive ur.1864, dr prawa, radny w l.1899-1906
75. Friedrich Schmidt (1865-1931), radny w l.1906-1930
76. Alfred von Scholz (1850-1934), radca budowlany w l.1894-1924, honorowy obywatel Wrocławia od 1924 r.
77. Ernst Schatz (1854-1911), radny w l.1904-1911
78. Hans Wolfgang Schimmelpfennig ur.1889
79. Julius Rosenbaum (1844-1917), rentier, radny w l.1897-1917
80. Gustav Scholz ur.1879, architekt, radny w l.1928-1933
81. Max Schwemer (1852-1923), dyrektor Śląskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia, radny w l.1904-1919
82. Paul Senk ur.1873, sekretarz związku zaw., radny w l.1919-1933
83. Karl Steffens ur. 1882, inżynier, wrocławski radny miejski w l.1924-1928, 1933-1934
84. Philipp Steuer (1836-1913), dr medycyny, radny w l.1889-1902
85. Erwin Thiede ur.1889, dr prawa, radny w l.1926-1933
86. Gustav Tilgner (1868-1929), współwłaściciel przedsiębiorstwa budowlanego, radny w l.1914-1919
87. Oskar Tilgner (1875-1939), asesor miejski, radny w l.1911-1934
88. Salomon Tobler ur.1870, dr prawa, radny w l.1907-1931
89. Günther Trauer ur.1878, dr inż., radny miejski w l.1900-1908,
90. Hans Trentin (1866-1926), radny w l.1900-1908,
    burmistrz Wrocławia w l.1908-1923
91. Albert Treutler ur.1886, dr prawa, radny w l.1927-1934
92. Karl Vogt (1825-1899), radny w l.1893-1896
93. Otto Wagner ur.1877, dr prawa, radny w l.1908-1919, nadburmistrz w l.1919-1933
94. Gustav Weber (1843-1927), aptekarz, radny w l.1901-1919
95. Ernst Wecker (1844-1917), właściciel fabryki mydła, radny w l.1891-1904
96. Franz Weller (1865-1904), radny miejski w l.1901-1904
97. Matthias Wirtz (1859-1924), radca bud. 1901-1924
98. Hermann Wittke ur.1867, ekonomista, radny w l.1919-1924
99. Ernst Zillmer (1872-19), miejski radca szkolny w l.1914-1934 i radca bud. od 1926 r.

Źródła:
Verwaltungsbericht des Magistrats der Hauptstadt Breslau für die Rechnungsjahre 1.04.1922 - bis zum März 1925, Breslau 1929
Vorlagen und Protokoll-Buche der Stadtverordenetenversammlung, Breslau 1863-1933
Prasa:
Breslauer Gemeindeblatt, Breslau 1901-1933
Schlesische Zeitung 1918-1933

(Źródło: "Wrocławski Samorząd na początku XX w." pod red. Haliny Okólskiej)