Dzieje Samorządu Wrocławia do 1741 roku

Pierwsza wzmianka o organie samorządowym we Wrocławiu - radzie - pojawiła się w 1266 r., w dokumencie podającym imiennie rajców (consules). Początkowo było pięciu rajców, w latach 1281 - 1296 sześciu, później ich liczba wahała się w granicach od 8 do 12 osób . Po 1348 r. ustalił się skład ośmiu rajców, którzy z ławnikami (11 osób) tworzyli razem radę (consulatus). Według przepisów prawa magdeburskiego, członkami rady mogli być ludzie "mądrzy, dobrzy, lat zupełnych, przynajmniej dwudziestu pięciu, w mieście osiedli, wszakże nie bardzo bogaci, ani też ubodzy, ale średniego stanu. Nadto mają być z prawego małżeństwa urodzeni, w domach zawsze mieszkający i dobrej sławy, Boga się boją- cy, sprawiedliwość i prawdę miłujący, kłamstwa i złość w nienawiści mający, tajemnic miejskich nie wyjawiający, w słowach i uczynkach stali, łakomstwem się brzydzący, darów nie przyjmujący, mierni, nie pijanice, nie dwujęzycznie pochlebcy, nie błaznowie, nie natrętowie, nie cudzołożnicy ani owi, którymi żony rządzą, ani fałszerze, ani zwadliwi. Też nie ma być na to obierany człowiek obcy, innego prawa i komu by było dziewięćdziesi ąt latî. Bowiem ìgdy które miasto [...] ma przy prawach dobry rząd onym prawom podobny, tam się wszystko z pożytkiem i pochwałą dziejeje" .

Do końca XIII w. corocznie w środę popielcową nową radę wybierało jeszcze zgromadzenie mieszczan, później zaś stara (ustępująca) rada wybierała nowe kolegium. Głosowanie było tajne, a każdy wybierający radny na dwu kartkach zapisywał nazwiska kandydatów do rady i ławy, następnie kartki wrzucano do skrzynki. Nad całością wyborów mieli nadzór dotychczasowy senior rady oraz jego zastępcy. Pierwotnie wybory poprzedzało nabożeństwo w katedrze, po czym uroczysty pochód kierował się do siedziby władz miejskich. Po wyborze nowej rady, zgromadzenie mieszczan składało jej hołd (od połowy XIV w. odbywało się to w Sali Wielkiej ratusza). Wraz z dobudowaniem odpowiedniego wnętrza na piętrze do siedziby rady w rynku, za zezwoleniem biskupa Przecława z Pogorzeli dla wygody radnych urządzono tam kaplicę (capellam in praetorio), w której według dokumentu biskupiego z 31 marca 1345 r. powinien być ołtarz przenośny na potrzeby odprawianych mszy. Kaplica była tak usytuowana, że miała bezpośrednie połączenie z Izbą Rady na parterze, Izbą Ławy i Salą Wielką na piętrze. Była ona wyłącznie do dyspozycji członków rady, którzy przed każdym jej posiedzeniem uczestniczyli we mszy świętej. Jeszcze w 1512 r. Bartel Stenus w opisie Wrocławia tak o kaplicy wzmiankował "We wschodniej części Ratusza jest kaplica z ołtarzem, gdzie przechowywana jest głowa św. Doroty i gdzie odprawia się msze przed obradami rady". Szczątki św. Doroty umieszczone były w relikwiarzu hermowym z początku XV w. stojącym w tabernakulum wykusza ołtarzowego (relikwiarz ten zachował się do dzisiejszego dnia w zbiorach muzealnych). Do 1327 r. nowo wybrani rajcy i ławnicy musieli przed objęciem urzędu składać przysięgę przed księciem, później taką przysięgę od nowej rady przyjmowało kolegium ustępujące. Pełny tekst przysięgi z 1344 r. brzmi następująco: "Być wiernym królowi i stać na jego straży, strzec prawa, chwały, pożytków i zasad miasta, wedle rady najmądrzejszych ludzi i wedle najlepszej wiedzy zarządzać ludnością biedną i bogatą, nie ujawniać nikomu spraw poufnych i tajemnych, posłusznie działać wespół z innymi, nigdy nie zawieść, ani w powodzeniu, ani w cierpieniu, ani powodować się nienawiścią, ani zawiści ą, ani upodobaniem, ani strachem, ani żadną inną rzeczą, tak mi dopomóż Bóg i Święci". Przysięgano na krucyfiks (egzemplarz z 1652 r. ufundowany przez nowo wybranego radnego zachował się do dziś w zbiorach muzealnych).

Pierwotnie rada obradowała w jednej z kamienic rynkowych. Przyjmuje się, że kamienica ta usytuowana była we wschodniej pierzei rynku w domu pod numerem 30, którą jeszcze w XVII w. określano mianem "starego ratusza" . Rada na swoje posiedzenia w poszerzonym już składzie zbierała się po 1333 r. w nowo zbudowanym praetorium (nova domus) - późniejszej Izbie Rady ratusza. Stenus tak ją opisał w 1512 r. "Do Ratusza przylega budynek zwany Kancelarią, który jest najistotniejszą częścią magistratu. Tam jest miejsce obrad rady i inne sale posiedzeń ñ wśród nich komnata dla ławników". Zaproszenia dostarczał jeden ze sług tego urzędu, który na domu rajcy lub ławnika (na tabliczce) zapisywał "omnibus et sub obedientia" kiedy ogół rady powinien się zebrać, albo "consultibus sub poena", kiedy tylko proszono ośmioosobowy zarząd. Posiedzenia odbywały się od Wielkanocy do św. Michała rano o siódmej godzinie, a w porze zimowej o pół godziny później. W Izbie Rady członkowie tego zgromadzenia zajmowali miejsca w hierarchicznie ustalonym porządku. Przy specjalnym stole ustawionym na wyodrębnionym podium zasiadało ośmiu rajców, z seniorem na eksponowanym miejscu; obok na krótkiej ławce wzdłuż ściany wschodniej (z oknami) siedziało czterech ławników starszych z seniorem rady włącznie (obok jednego z rajców). Ławnicy młodsi (7 osób) siedzieli na długiej ławie przy sąsiedniej ścianie północnej, przy czym na samym jej końcu było dwóch ławników cechowych. Na przeciwko stołu rady znajdował się stół pisarza miejskiego (strona południowa), przy którym pracował pisarz miejski (od XVI w. dwóch syndyków i dwóch sekretarzy z księgami). Nowo wybrani radni swoją karierę w radzie zaczynali od dziewiątego miejsca ławniczego, gdyż dwa ostatnie miejsca (dziesiąte i jedenaste) były zawsze zajęte przez ławników cechowych wymieniających się z dwoma rajcami cechowymi zasiadającymi na ostatnich miejscach przy stole rady. Cztery najwyższe miejsca ławnicze miały znaczenie równe rangą miejscom rajców. Im dłużej ktoś zasiadał w Izbie Rady, tym wyżej mógł awansować w hierarchii kolegium. Ławnik, który osiągnął piąte miejsce, mógł zająć szóste miejsce przy stole rady, gdyż ostatnie (siódme i ósme) były przeznaczone dla rajców cechowych. Bywało też odwrotnie - radny zasiadaj ący na czwartym miejscu przy stole, mógł wymieniać się z ławnikiem zasiadającym na trzecim miejscu w ławie. Posiadacz drugiego miejsca w radzie stawał się następcą pierwszego (seniora zwanego też prezesem) i nazywano go także seniorem rady. Funkcję zastępcy prezesa pełnił również senior ławy.

Liczba faktycznie rządzących ludzi w radzie pozostawała niezmienna, jednakże zwiększano liczbę wynagradzanych urzędników. Członkowie rady wypełniali swoje obowiązki honorowo - bez wynagrodzenia. Opłacani byli pisarze miejscy oraz dalsi członkowie służby miejskiej tzw. "familii" - czterej służący odpowiedzialni za poszczególne dzielnice, strażnicy bram, porządkowi pilnujący ładu na rynku, dwunastu cyrkularzy (po trzech na każdą dzielnicę), dwaj cyrkularze dla Nowego Miasta i Wyspy Tumskiej, mistrz wodociągów, zbrojmistrz, poborca ceł, kapelan więzienny, hycel, nadzorca prostytutek, (w 1387 r. służba ta liczyła 45 osób) .

Rada sprawowała władzę administracyjną, zajmowała się głównie bezpieczeństwem miasta, nadzorem nad handlem i cechami (działalnością rzemieślniczą), budową i utrzymaniem ulic, oraz murów miejskich, pobieraniem podatków, zarządem majątku miasta, ustalaniem i kontrolowaniem miar, wag oraz cen . Rzeczywista władza w mieście spoczywała w rękach ośmiu rajców stanowiących pierwotną radę (łącznie z seniorem) ukształtowaną jeszcze przed połączeniem jej z kolegium ławniczym, które nastąpiło po wykupieniu wójtostwa dziedzicznego w pierwszej połowie XIV w. Gremium to miało charakter wykonawczy. Taki ścisły rząd wydawał zarządzenia i dekrety. Do niego należała inicjatywa ustawodawcza. Niższą rangę w poszerzonym zestawie mieli ławnicy, którzy stanowili ciało doradcze. Brali oni udział w konsultacjach nad projektami ustaw i w głosowaniu, jednakże decydowało wąskie grono rajców i głównie w ich imieniu formułowano treść dokumentów, np. "My rajcy miasta Wrocławia oświadczamy jawnie o tym że za radą naszych starszych i przysięgłych wyraziliśmy naszą wolę (...)",lub "My rajcy miasta Wrocławia oświadczamy i ogłaszamy niniejszym pismem (...), że za radą naszych starszych i ławników (...)". Rajcy dysponowali wielką pieczęcią miejską (m.in. z wizerunkiem św. Jana Chrzciciela na tle murów miejskich używaną w latach 1292 - 1327) oraz pieczęciami swojego kolegium (m.in. z wizerunkiem głowy patrona miasta stosowaną w latach 1314 - 1327), a od 1530 r. z obrazem pięciopolowego herbu miasta. Z tamtego okresu zachował się w zbiorach muzealnych tłok do wyciskania pieczęci woskowych i lakowych. W obrazie tłoku widoczny jest pięciopolowy herb wycięty w negatywie ukazujący lwa czeskiego, orła dolnośląskiego, literę W, popiersie św. Jana Ewangelisty, a w centrum głowę św. Jana Chrzciciela - patrona miasta; w otoku napis: "S+SENATUS. POPULIQ(ue) VRATISLAVIENSIS+" (Pieczęć Rady Krajowej Wrocławia). Od połowy XVII w. do odciskania pieczęci przy dokumentach używano specjalnego imadła, które było pod opieką młodszych rajców.

Pod bezpośrednią kontrolą rady znajdowały się najstarsze urzędy miejskie, a więc: Urząd Szrotu - powstały na podstawie przywileju księcia Henryka IV z 1273 r. dotyczący przestrzegania monopolu na sprowadzanie i wyszynk wina oraz zamiejscowego piwa w Piwnicy Miejskiej; Urząd Składu - powstały na podstawie przywileju Henryka IV z 1274 r. - dotyczący kontroli przestrzegania prawa składu; Urząd Wagi - działający na podstawie przywileju z 1274 r.- dotyczący obowiązku ważenia towarów powyżej 1 cetnara, za opłatą; Urząd Solny - dotyczący przestrzegania monopolu solnego przyznanego Wrocławiowi przez króla Jana Luksemburskiego; Urząd Akcyzy - dotyczący pobierania opłat od towarów sprowadzanych do Wrocławia lub przewożonych przez jego teren; Urząd Cegielny - kontrolujący nakaz sprowadzania cegieł z terenu Wrocławia; Urząd Chmielowy - kontrolujący przestrzegania miejskiego monopolu handlu chmielem w wyniku którego miejscowi piwowarzy musieli kupować chmiel od miasta; Urząd Drzewny - dotyczący spływającego Odrą drewna zatrzymywanego we Wrocławiu, a dalsze jego spławianie wymagało zezwolenia; Urząd Gońców - obsługuj ący radę i spełniający funkcję poczty kurierskiej. Do ważnych należał Urząd Komory, którego szef komornik - zajmował piąte miejsce w radzie od 1440 r. Na to stanowisko wybierano ludzi szczególnie uzdolnionych z najbogatszych rodzin.

Sprawy związane z wymiarami sprawiedliwości spoczywały od 1326 r. w rękach wójta dziedzicznego. Już w drugiej połowie XIII w. doszło do sporów pomiędzy wójtem i radą, która zarzucała mu nadużycia władzy. Konflikt spowodowany został podwyższeniem przez wójta Henryka (młodszego) dochodów z tytułu działalności rzemieślniczej. W związku z tym w 1275 lub 1276 r. Henryk IV Prawy pozbawił wójta urzędu i nieruchomości położonej przy murze w zamian za wieś Łukowice, a wójtostwo odsprzedał Henrykowi z Banz (de Bancz) który od 1287 r. wymieniany był jako ławnik, a w 1289 r., jako rajca. Po 1290 r. urząd ten przejął Werner Schertelzan ławnik związany ze stronnictwem księcia Henryka V Grubego. Po Wernerze jedną ćwiartkę odziedziczył jego syn Dietrich w 1295 r., pozostałe trzy ćwiartki odziedziczyli bracia Wernera, z których dwaj starsi swe prawa przekazali najmłodszemu Jakubowi w 1324 r. On sprzedał trzy czwarte wójtostwa miastu w 1326 r. Ostatnią ćwiartkę (po Dietrichu) odziedziczył jego wnuk Johann Mollensdorf, który w 1329 r. odstąpił ją radzie. Odtąd rada sprawowała całą władzę sądowniczą w mieście (w tym rozpatrywa ła także apelacje od wyroków sądowych), a fakty te miały decydujący wpływ na powstanie siedziby samorządu wrocławskiego - praetorium, które później stało się istotną częścią ratusza. W opuszczone przez wójta dziedzicznego miejsce rada powołała urzędnika - wójta miejskiego całkowicie uzależnionego od niej, który był przedstawicielem seniora rady, mającego prawo do funkcji przewodnicz ącego w sądzie miejskim. Taki wójt wybierany każdego roku nie był jednak członkiem rady. Urząd wójta miejskiego przetrwał do 1785 r.

Ławnicy wrocławscy wybierani co roku nie mieli tak wysokiej pozycji jurycznej jak ławnicy w Magdeburgu, których wybierano dożywotnio. Jednakże do XIV w. szesnaście miast otrzymało pouczenia prawne od Wrocławia. Najwyższą instancją sądową był przez kilka stuleci Magdeburg, następnie w 1548 r. król Ferdynand I Habsburg nakazał, by Praga była uważana za instancję apelacyjną. Ławnicy mieli swojego seniora, który przewodniczył temu kolegium. Sąd ławniczy dotyczył przestępstw drobnych - naruszających prawo handlowe, a także kwestii własnościowych, spraw spadkowych i poświadczeń urzędowych. Ławnicy wystawiali dokumenty pergaminowe opieczętowane podwójnie z wizerunkiem orła dolnośląskiego - jedna pieczęć reprezentowała ławników, a druga wójta. Wyższą rangę miało pierwotnie wielkie zgromadzenie mieszczan (gminy) odbywające się z udziałem całej rady w sprawach poważniejszych. Później ciężkie zbrodnie sądzone były w izbie rady "przy siedzą- cej radzie" z zaproszonymi świadkami. Podczas ważniejszych rozpraw od 1389 r. prowadzone były regularnie księgi - "Libri excessum et signaturarum".

Prowadzenie ksiąg miejskich było obowiązkiem pisarza miejskiego (scriptor civitatis) lub notariusza (notarius civitatis), a później sekretarza. Pisarze mieli wykształcenie prawnicze, posiadali umiejętność wystawiania dokumentów po łacinie i w języku niemieckim; uczestniczyli w posiedzeniach rady i ławy w charakterze protokolantów - prowadzili księgi miejskie, sporządzali dokumenty - zajmowali się także ich archiwizacją, a nawet brali udział w misjach dyplomatycznych. Pisarz musiał być człowiekiem posiadającym określone cechy "daleki od swarów sąsiedzkich i zawiści, nie czuły na pochlebstwa, stroniący od kielicha, nie stronniczy, nie przekupny i nie zdradzający tajemnic urzędowych". Zobowiązany był on do złożenia przysięgi o następującej treści ", [...] przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, panom rajcom i wszystkiemu pospólstwu miasta temu w urzędzie moim pisarskim, na który jestem wybrany, wiernym być i tajemnic rad miejskich, które poznam albo z których mi się zwierzą, nikomu nie objawiać. Rzeczy, które się w sądzie dzieją, wiernie według mego najwyższego rozumu chcę napisać i czytać tak ubogiemu jak bogatemu. A tego nie chcę opuścić dla miłości, bojaźni, nienawiści, gniewu, przyjaźni, darów i innych rzeczy. Tak mi Panie Boże pomagaj". W przypadku złamania prawa na tym stanowisku groziła mu surowa kara, tzn. a jeśliby "napisał niesłuszny zapis albo list, rękę traci którą go napisał. A jeśliby sfałszował księgi miejskie, staje się bezecnym i krzywoprzysięzcą, a bywa karany ogniem". Początkowo wystarczał jeden pisarz miejski i jeden notariusz. Z czasem dodano im pomocnika - sekretarza, a od XVI w. w posiedzeniach władz wrocławskich brało udział już dwóch syndyków i dwóch sekretarzy (dawniej pisarzy). Syndycy byli urzędnikami z wykształceniem prawniczym i mieli prawo głosu w posiedzeniach rady. Zajmowali się oni najtrudniejszymi sprawami, prowadzili pertraktacje dyplomatyczne i spory prawne; traktowano ich powszechnie jako faktycznych kierowników miasta, mimo że formalnie nie należeli do grona rajców.

W skład najwyższych władz miejskich wchodzili przeważnie przedstawiciele patrycjatu kupieckiego zajmującego się handlem hurtowym, posiadającego spore przywileje handlowe otrzymane od księcia, jak np. monopol krajania sukna - przynoszący spore dochody. Nadzór rady nad ruchem wytwórczym, handlem i cechami powodował, że patrycjat mógł zachowywać na stałe swoją uprzywilejowaną pozycję w społeczności Wrocławia. Przedstawicielom cechów zostawiano jedynie ostatnie miejsca. Dotyczyło to jednak cechów najzamożniejszych - kuśnierzy, piwowarów, kramarzy, białoskórników, piekarzy i rzeźników, którzy w hierarchii korporacji cechowych zajmowali wysokie pozycje. Z ilością miejsc dla rajców cechowych nie było reguł. W niektórych latach wybierano jednego rzemieślnika, w innych dwóch, a np. w 1294 r. nawet trzech, tak było również w 1295 r., kiedy do rady wszedł tkacz Gebhart, a w 1269 r. zastąpił go piwowar Sifrid. By zdominować mocniej radę kupiectwo podwyższy ło wtedy liczbę consules z ośmiu do 12 osób. Na posunięcie patrycjuszy cechy wyraziły swój sprzeciw, a w latach 1314 - 1320 przeforsowały nawet, że stół rady był obsadzany przez sześciu patrycjuszy i sześciu członków cechów . Potem na pewien czas sytuacja związana z obsadą miejsc w radzie ustabilizowała się i ponownie przy stole obrad zasiadało 8 osób.

Sprzeczność interesów obu grup pogłębiona m. in. monopolem kupiectwa w zakresie zbytu towarów i wzrastającą przepaścią ekonomiczną odgrywała poważną rolę w powtarzających się co jakiś czas tarciach pomiędzy nimi. Działania emancypacyjne dyskryminowanych cechów doprowadziły do gwałtownych wystąpień kończących się niekiedy krwawym finałem. Arbitrem w takich zatargach stawał się książę lub król rozstrzygający spory na drodze doraźnego kompromisu lub częściej po myśli bogatszego patrycjatu mogącego się sowicie zrewanżować. Taki konflikt nastąpił w 1333 r. kiedy wybuchło powstanie tkaczy z Nowego Miasta przyłączonego do Wrocławia w 1327 r., którzy zarzucali rajcom nadużycia. Według nich rajcy wyposażyli swe córki z kasy miejskiej, popełniali malwersacje finansowe itp.; wówczas przywódców buntu ukarano śmiercią.

W 1335 r. po śmierci ostatniego księcia wroc ławskiego Henryka VI księstwo wraz z Wrocławiem dostało się pod panowanie królestwa Czech. Po zniesieniu w 1337 r. polskiego prawa rycerskiego (Zaude), Wrocław uwolniony został od sądu ziemskiego, gdyż wprowadzono sąd miejski. W 1342 r. patrycjuszowska rada uzyskała od króla Jana Luksemburskiego zgodę na dożywotni wybór 32 osób, z których ośmiu rajców powinno było tworzyć właściwy zarząd miejski. Jednocześnie król podniósł rangę rady wyznaczając Sąd Krajowy Księstwa Wrocławskiego składający się z dwunastu ławników, których rada wybierała spośród mieszczan posiadających dobra lenne (6 osób) i ze szlachty krajowej. Ławnicy ci składali przysięgę przed radą.

W kręgu trzydziestu dwóch dożywotnio wybranych radnych przeważali członkowie najpotężniejszych rodów. W ten sposób Wrocław zaczął tworzyć władzę nielicznych rodzin dziedzicznego patrycjatu. Cechy protestowały i po śmierci króla Jana uzyskały u jego następcy Karola IV rozwi ązanie dożywotniego konsulatu po pięciu latach jego funkcjonowania w 1348 r. Nastąpił powrót do tradycyjnego modelu ośmiu rajców i jedenastu ławników corocznie wybieranych.

Znaczny poziom niezależności politycznej uzyskał Wrocław w 1349 r. dzięki otrzymaniu prawa do zmiany rozporządzeń królewskich, o ile były one niekorzystne dla miasta. Już Jan Luksemburski poddał miasto władzy królewskich starostów krajowych rekrutujących się ze szlachty czeskiej, rezydujących na wrocławskim zamku. Karol IV w latach 1353-1369 przekazał radzie wrocławskiej uprawnienia starostwa krajowego . Starostwu temu podlegały - okręg krajowy Wrocławia, Środy Śląskiej oraz okręg krajowy Namysłowa. Senior rady otrzymał tytuł Starosty Krajowego. W 1360 r. Karol IV przyznał miastu prawo bicia złotej monety.

Za króla Wacława IV (ok. 1390 r.) pospólstwo zdołało z łaski króla umieścić w Radzie sześciu swoich przedstawicieli, przy czym przyznano im krótką ławkę. Dłuższą zajął patrycjat. Lecz również taka rada nie zdołała poprawić złych stosunków pomiędzy obu stronami. Jedynie tkaczom wełny pozwolono w 1391 r. wykonane przez nich sukno wycinać i sprzedawać w wyznaczonym miejscu. Wacław lawirował pomiędzy zwaśnionymi grupami, lecz brak gotówki powodował zwrócenie się jego o pomoc do potężnych rodów w zamian za ustępstwa. Zmuszała go do tego skomplikowana sytuacja polityczna w Czechach. W latach 1395 i 1405 r. Wrocław wypłacił mu znaczne sumy. W 1408 r. król złożył z urzędu radę i ustanowił nową w innym składzie pod wpływem cechów. Po niespełna dwóch miesiącach kolegium to uległo rozwiązaniu i znów starym rodom przyznano miejsca uprzywilejowane, a cechom tylko dwa stanowiska. W następnych latach ta rada wypłaciła Wacławowi kolejne sumy. W 1417 r. waśń pomiędzy patrycjatem i pospólstwem była tak duża, że rada ustanowiona została przez króla, a nie pochodziła z wyboru. Wacław zażądał jeszcze nadzwyczajnego podatku. To doprowadziło do buntu i krwawego powstania cechów 18 lipca 1418 r. Wywołali go rzeźnicy i sukiennicy nacierając zbrojnie na ratusz, gdzie rada właśnie się zebrała. Przebieg tego tragicznego wydarzenia można zrekonstruować następująco: zgromadzone w kościele św. Klemensa tłumy tkaczy, rzeźników i rybaków rankiem ruszyły na ratusz. Po drodze wielu ludzi wstąpiło do piwiarni w piwnicy ratusza (Piwnica Świdnicka), aby napić się piwa dla kurażu. Następnie dotarli oni do wrót głównych ratusza od strony wschodniej. Wzburzeni i podochoceni piwem buntownicy zastali drzwi zaryglowane. Po ich wyłamaniu tłum wkroczył do Sali Sądowej skąd schodami (rozebrano je w 1876 r.) udał się na piętro do Sali Wielkiej. zachowały się ślady od cięć). Tłum bezlitośnie wywlókł przerażonych rajców z seniorem na czele, których następnie ścięto pod pręgierzem. Jeden rajca próbował ratować się rozpaczliwą ucieczką na wieżę z której został zrzucony. Zginęło wówczas siedmiu rajców, a wśród nich senior Mikołaj Freiberg. Ofiarami byli również rajcy cechowi - piwowar Mikołaj Feisteling i słodownik Mikołaj Neumarkt. W następstwie powstania powołano nową radę podporz ądkowaną cechom, którą zatwierdził król.

Po śmierci Wacława IV jego następca król Zygmunt Luksemburski przybył do Wrocławia w 1420 r. na sejm zwołany z powodu powstania husyckiego. Wtedy patrycjusze oskarżali buntowników z 1418 r. . Zygmunt mimo amnestii Wacława uwzględnił te pretensje, a zwołany w tym celu sąd wydał surowy wyrok - ścięto wówczas 23 osoby wśród cechowych skazańców, pozostałym udało się opuścić Śląsk. Wprowadzono surowe restrykcje przeciwko cechom. Wydane rozporządzenie określało prawa rzemieślników i ich stosunek do rady z której wykluczono wszystkich cechowych członków. W przyszłości rada miała mianować po dwóch przedstawicieli z każdego rzemiosła, którzy mogli postulaty danego cechu przedstawiać władzom.

W 1422 r. Król Zygmunt ustanowił nowy ustrój rady, zapewne pod naciskiem starych rodów. Nowy organ składał się z dwudziestu czterech członków wybieranych na 6 lat, z których ośmiu tworzyło zarząd ulegający rotacji. Z tego samego kręgu wybierano jedenastu ławników. W ten sposób wytworzyła się wyraźna patrycjuszowska oligarchia. Ponownie królewskie starostwo krajowe uzyskał Wrocław w 1424 r. Odtąd znów seniorzy rady będąc starostami występowali jako przedstawiciele króla, a szlachta księstwa musiała się ich decyzjom podporządkowywać.

Wraz ze śmiercią Zygmunta w 1437 r. nastąpił koniec rządów oligarchicznych dwudziestu czterech ludzi. W listopadzie 1438 r. nowy władca Czech Albrecht przybył do Wrocławia i tutaj odebrał hołd mieszczan. W styczniu 1439 r. król zaprosił na zamek radę wraz ze starszymi kupiectwa i rzemiosła oraz innych członków gminy i zdjął z urzędu dotychczasowe władze miejskie. Następnie już w ratuszu mianował nową radę zarządzając śledztwo w sprawie działalności byłego kolegium. W rezultacie procesu dwudziestu czterech eks-radnych musiało zapłacić królowi karę w wysokości 10 tysięcy guldenów, które ściągnięto z ich majątków. Sześciu uwięzionych z tego grona musiało dodatkowo zapłacić w zamian za wolność. Wszyscy ci którzy dzięki protekcji dawnej rady nabyli jakieś korzyści, musieli je zwrócić miastu. Podział urzędów miejskich wyznaczył sam król. Wywołało to wielkie niepokoje w mieście, skoro 3 marca 1439 r. za radą swoich książąt i szlachty musiał król tuż przed opuszczeniem Wrocławia zaznaczyć na specjalnym dokumencie, że stary zarząd anulował, a nową radę ustanowił za zgodą mieszczan, kupców i całej gminy.

Wprowadzone przez króla innowacje spowodowały, że do rady napłynęli nowi członkowie z innych rodzin - Eisenreichowie, Hornigowie, Popplau, Haunoldowie. Natomiast cechy nie odzyskały już takiej wolności, jaką miały za króla Wacława, lecz jednak ponownie przy stole rajeckim i na ławie znaleźli się ich przedstawiciele. W obu kolegiach zajmowali dwa ostatnie miejsca. Przywilej ten dotyczył wówczas tylko kramarzy, sukienników, piwowarów i rzeźników, którzy zasiadali w radzie do 1741 r. Pomiędzy ławnikami i rajcami odbywała się co roku wymiana, przy czym senior rady był każdorazowo seniorem ławy i odwrotnie. Nowi członkowie musieli sprawdzić się jako ławnicy zanim mogli przejść do stołu rajców. Nowa ordynacja wyborcza do rady powstała w 1475 r. podczas pobytu króla Macieja Korwina we Wrocławiu. Według niej kupcy oraz cechy rzemieślnicze powinny wybrać po 24 osoby ze swojego środowiska. Tych czterdziestu ośmiu ludzi miało wybierać w tajnym głosowaniu wraz z dziewietnastoma starymi radnymi - nową radę. Nominacji najstarszego dokonywało wybrane kolegium. Ponownie cechom pozostawiono po dwa ostatnie miejsca w każdym zespole. W poważnych sprawach rada miała obowiązek konsultować się w gronie tych czterdziestu ośmiu ludzi. Na stanowisko seniora i starosty krajowego mianował Korwin Lukasa Eisenreicha, a gdy ten popadł w niełaskę, na jego miejsce król wyznaczył w 1487 r. Heinza Dompniga. Po śmierci Korwina wybrano nowo radę wprowadzając starą ordynację wyborczą obowiązującą za Karola IV i od 1439 r. Dompnigowi wytoczono proces i stracono go ścinając na rynku . Szczególną i wyjątkową manifestacją uprzywilejowanej pozycji patrycjuszy zasiadających w tym okresie we wrocławskiej radzie jest sklepienie Izby Seniora w ratuszu z ok. 1485 r., na którym umieszczono gmerki rodowe radnych, w układzie hierarchicznym, z godłem ówczesnego seniora rady Lucasa Eisenreicha w centrum. Do dzisiaj widoczne są tam znaki rodowe w kolejności ważności Eisenreich, Krebil, Tinczmann, Jentsch, Grapff, Haunold, Lebe, Dompnig, Meissner, Heugel, Foyt, Gremme, Popplau, Iban i Reichel. W tym zestawie zabrakło miejsca dla czterech reprezentantów radnych i ławników cechowych.

Jeszcze raz, bo w 1508 r. za panowania Władysława II (Jagiellończyka) wróciła gmina do modelu wyborczego Ñczterdziestu ośmiuî, z tą różnicą, że senior rady i starosta krajowy był wybierany corocznie. Ale już w 1515 r. sięgnięto znów do starej ordynacji wyborczej z radą corocznie się uzupełniającą. Członkowie rady posiadający dobra ziemskie poza Księstwem Wrocławskim musieli złożyć swój urząd, jeśli nie chcieli zrezygnować z tych majątków, gdyż w przeciwnym razie będąc wasalami innych (często nieprzyjaznych) książąt narażali się na zarzut, że stoją w dwóch obozach.

Po śmierci króla Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem w 1526 r. austriaccy Habsburgowie stawali się królami Czech, a więc również panami Śląska i Wrocławia. Stanowiska w radzie zaczęto zajmować dożywotnio. Corocznie odbywała się jedynie wymiana na urzędach seniora i starosty krajowego, ale już od 1551 r. tzn. od objęcia tego urzędu przez Antoniusa Banka piastującego godność seniora przez 15 lat, długoletnie "zasiedzenie" na danym stanowisku stało się nawykiem i na innych urzędach.

Procedura wyborów uzupełniających sprzyjała opanowaniu poszczególnych miejsc przez wielu członków poszczególnych rodów. Doszło do tego, ze stopniowo w radzie pojawiały się osoby w większości spokrewnione lub spowinowacone ze sobą. To niemal dziedziczne prawo wielkich rodzin do zasiadania w tym kolegium spowodowało, że wyłaniało się z nich coraz więcej talentów prawniczych, a nie tradycyjnie kupieckich. Po wojnie trzydziestoletniej rozróżniało się już kupieckich członków rodów od tych urzędujących.

Wrocław dzierżąc godność starostwa księstwa miał swoich posłów w kurii rycerstwa w sejmie stanowym śląskim (Fürstentag) stanowiącym stopień wyższy w reprezentacji stanowej, obradującym od XVI w. we Wrocławiu na zamku królewskim, a od 1620 r. w Sali Książęcej (dawnej kaplicy) ratusza, w której dodatkowo corocznie odbywały się sejmiki ziemskie księstwa wrocławskiego (Landtag). Przysługiwało mu też "ius praesidii" - mógł posiadać własną siłę zbrojną i miał prawo nie wpuszczać w obręb swych murów wojsk panującego . Jednakże katolicka monarchii absolutna Habsburgów dążyła do ograniczenia władzy lokalnej samorządu w całości protestanckiego. Już w 1630 r. utworzono we Wrocławiu Urząd Wyższy jako śląski rząd centralny zatrudniający na stanowiskach radców przeważnie szlachtę katolicką. Po odebraniu radzie starostwa krajowego w 1635 r. królewskie władze poczuły się pewnie na tym terenie . Zakładano nowe urzędy centralne - Generalny Urząd Podatkowy (Komorę Królewską) przemianowany w początkach XVIII w. na Urząd Akcyz i Główną Komorę Podatkową oraz Kolegium Handlowe.

Początkowo Habsburgowie chcąc pozyskać sobie przychylność miast, co wiązało się z bardzo wymiernymi korzyściami, chętnie nadawali tytuły szlacheckie patrycjuszowskim obywatelom Wrocławia. Jeszcze do połowy XVII w. nie było przyjęte, aby nobilitowani radni używali swoje tytuły. Dopiero w 1656 r. specjalna uchwała rady zezwoliła, by członkowie rady, prócz cechowych rajców, byli szlachcicami i używali przysługujące im przy nazwisku słowo "von" . W kilkanaście lat później ñ 1668 r., członkowie ówczesnej rady zlecili malarzowi cechowemu Georgowi Scholtzowi mł. by uwiecznił ich na wielkim portrecie zbiorowym, który umieszczono w Izbie Seniora ratusza. Dzieło oparte o wzory malarstwa holenderskiego ukazywa ło wszystkich zebranych w Izbie Rady rajców i ławników (także tych najniższych rangą - cechowych) oraz syndyków i sekretarzy. Nad każdym portretowanym tutaj uczestnikiem posiedzenia umieszczono jego herb lub gmerk rodowy oraz nazwisko, aby nie było żadnych wątpliwości co do tożsamości danej osoby. W tle obrazu widnieją herby monarchii Habsburgów oraz królestwa Czech. Dzieło to było ostatnim przejawem zamanifestowania świetności wrocławskiej rady, zwłaszcza że w niedalekiej przyszłości wprowadzone zostały ograniczenia praw mieszczan, m.in. pozbawiono ich prawa nabywania dóbr rycerskich, a w 1690 r. Urząd Wyższy nakazał kierować do Pragi wszystkie odwołania sądowe wpływające uprzednio z miast śląskich do Wrocławia .

Około 1700 r. do dawnego modelu zarządzania społecznością miejską włączono stanowisko burmistrza. Pełnili je okresowo członkowie rady zgrupowani przy stole - a więc ośmioosobowe ścis łe kierownictwo. Prezes rady był jednocześnie burmistrzem od początku roku urzędowego do soboty wielkanocnej. Po nim burmistrzem stawał się drugi rajca - od Wielkanocy do Niedzieli Zielonych Świątek, trzeci z kolei - do soboty po Margarecie (13 lipca), czwarty - do soboty po Idzim ( 1 września), piąty - do soboty po Jadwidze (15 października), szósty - do soboty po Andrzeju (30 listopada), siódmy rajca (cechowy) - do soboty po Agnieszce (21 stycznia), ósmy (drugi cechowy) - do nowego wyboru w środę popielcową. Na tabliczce umieszczonej przed Izbą Rady znajdowały się nazwiska urzędujących burmistrzów. Każdy rajca zarządzający urzędem burmistrza, także cechowi, zajmował miejsce przy stole obok prezesa rady. Pozostałych traktowało się w kolejności według posiadanych rang.

"Panowie Stołowi" jak potocznie nazywano rajców ze ścisłego rządu, obradowali codziennie. Ławnicy zbierali się tylko trzy razy w tygodniu - poniedziałek, środę i sobotę. Czwartek był dniem wolnym od pracy dla obu kolegiów. Oprócz zwykłych cotygodniowych posiedzeń, ławnicy zbierali się jeszcze co dwa tygodnie w piątki w sprawach dotyczących prawa miejskiego. Zasiadali wówczas pod przewodnictwem seniora ławy przy stole w obecności również wójta miejskiego siedzącego przy drugim głównym miejscu stołu, na fotelu umieszczonym na podwyższeniu. Wójt reprezentował króla Czech, jednakże musiał on corocznie być wyznaczony przez seniora rady w środę popielcową. W posiedzeniach brali również udział czterej adwokaci i dwaj sekretarze.

Na początku XVIII w. we Wrocławiu funkcjonowało 27 poszczególnych urzędów zarządzanych prze rajców i ławników. Były to :

1. Tajna Kamera składająca się z prezesa rady, czterech następnych rajców, seniora ławy i jego następcy oraz dwóch syndyków. Obrady odbywały się w ratuszu lub w domu seniora rady.
   
2. Urząd kościelny - consistorium z seniorem rady na czele należało do niego dwóch rajców, dwóch syndyków, trzech pastorów z parafii Marii Magdaleny na Starym Mieście i św Bernardyna na Nowym Mieście. Posiedzenia odbywały się na plebani kościoła św. Elżbietyw piątki, a później we wtorki .
   
3. Urząd Szkolny składał się z czterech rajców z seniorem rady jako prezesem, dwóch syndyków i dwóch inspektorów, którymi byli pastor i rektor z kościoła św. Elżbiety.
   
4. Urząd Sierocy kierowany był przez szóstego rajcę. Do niego należeli jeszcze czterej ławnicy (wśród nich jeden cechowy) i notariusz. Czynny był w poniedziałki w Izbie Ławy ratusza.
   
5. Urząd Jałmużniczy składał się z szóstego rajcy, rajcy cechowego - kramarza, kupca, dwóch rzemieślników - piwowara i piekarza oraz buchaltera. Urząd zbierał się według potrzeb w jednym z pomieszczeń kościoła Marii Magdaleny.
   
6. Urząd Budowlany obsadzony był przez dwóch rajców lub ławników, z których jeden był wymieniany co trzy lata (musiał być nim piwowar lub sukiennik). W sprawach fachowych pomagali im miejscy mistrzowie budowlani różnych specjalności. Narady odbywały sięw soboty po południu, po zakończeniu tygodnia pracy.
   
7. Urząd dochodów w komorze Ratusza składał się z nadkomorzego, podkomorzego i dwóch ławników. Im podlegały wszystkie dochody miasta.
   
8. Urząd Piwnicy Miejskiej lub Piwnicy Świdnickiej zarządzany był prze seniora rady i dwóch rajców lub ławników. Im były podporządkowane - inspekcja browarniana oraz wyszynk piwa w piwnicy.
   
9. Urząd młyński prowadzony był przez dwóch seniorów. Mieli oni nadzór nad sześcioma młynami w mieście.
   
10. Urząd Wagi prowadzony był przez rajcę cechowego - kramarza i jednego ławnika.
    
11. Urząd chmielowy zarządzany był przez nadkomorzego - piątego rajcę.
    
12. Urząd drzewny prowadzony był przez dwóch ławników.
    
13. Urząd wapienny podlegał dziewiątemu ławnikowi.
    
14. Urząd ceglany podporządkowany był dwóm ostatnim rajcom cechowym.
    
15. Urząd szrotu podlegał podkomorzemu.
    
16. Urząd kamienia i gwoździa powstał w 1563 r. i był obsadzany na zmianę przez dwóch rajców cechowych - piwowara i sukiennika. Starał się on o materiał kamienny i żelazo do budowli miejskich.
    
17. Urząd Mięsny powstał w 1561 r. i zarządzany był przez radnych cechowych. Zajmował się on obowiązkiem uboju przez rzeźników.
    
18. Komora podatkowa urządzona w 1576 r. zarządzana była początkowo przez czterech, a od 1646 r. przez trzech urzędników - nadkomorzego i dwóch ławników.
    
19. Urząd Owsiany działał od 1567 r. i zarządzany był przez dwóch radnych cechowych, z których jeden był zasiadającym w radzie rzeźnikiem.
    
20. Urząd Ogniowy obowiązany był troszczyć się o ochronę przeciwpożarową i zwalczać pożary.
    
21. .Urząd egzekucyjny zajmował się więzieniami i aresztami.

Ponadto istniały urzędy zajmujące się: arsenałami, bramami i wieżą prochową; szpitalami - św. Trójcy i Bożego Ciała; a także trzy urzędy zajmujące się dobrami ziemskimi, w których miasto miało swe udziały: Strzelce w namysłowskim, Rościsławice i Jajków w wołowskim, Domasław i Widawa koło Wrocławia, Piskorzowice w średzkim.

Do pierwszej połowy XVIII w. rada wrocławska zachowała prawo w zakresie zarządzania, działań ustawodawczych, wydawania dekretów i statutów. Słabość monarchii austriackiej obnażona później w starciach wojennych z energicznym i młodym królestwem Prus spowodowała stan bezwładu w stosunkach rady z władzami centralnymi. Obie strony nie były zdolne do reform, a wywodzący się ze średniowiecza miejski ustrój samorządowy dochodził do kresu swego istnienia. Zbliżał się już wtedy moment przełomowy - opanowanie Śląska przez Prusy Fryderyka II.

Po śmierci cesarza Karola VI 20 października 1740 r. nastąpiły wydarzenia rozstrzygające dla obu walczących o sukcesję Śląska stron. W grudniu tegoż roku wojska pruskie stanęły przed bramami Wrocławia. Rada ze swoim prezesem Johannem Christianem von Rothem i seniorem ławy Albrechtem von Saebischen po pertraktacjach z królem Fryderykiem II zawarła umowę o neutralności gwarantującą miastu zwolnienie od obowiązku przejściowego zakwaterowania wojsk pruskich. Podobnie jak w okresie Wojny Trzydziestoletniej miasto chciało być wolne od uciążliwej obecności w nim obcych wojsk. Dzięki porozumieniu z radą Fryderyk wjechał uroczyście do Wrocławia 2 stycznia 1741 r. o godzinie dwunastej w otoczeniu generalicji i oficerów wyższej rangi, dworzan, laufrów i paziów.

Do zdecydowanych kroków względem wrocławskich władz posunął się król pruski w czerwcu tegoż roku żądając kontrybucji w wysokości 500 tysięcy talarów. Rada nie zgodziła się na to, mimo obniżenia tej kwoty do 106 tysięcy talarów. 7 sierpnia król wezwał do Strzelina syndyków miejskich Johanna Heinricha von Gutzmara oraz Johanna Benjamina Lˆwe i kazał ich aresztować w celu obezw ładniania rady . Dnia 10 sierpnia Fryderyk uchylił umowę neutralności i rozkazał swojemu dowództwu obsadzić wojskiem miasto. Zmusiło to radę do złożenia tego samego dnia hołdu zastępczego. Stany śląskie złożyły hołd królowi dnia 10 listopada w Sali Książęcej ratusza. Stara rada za przykładem innych pruskich miast została zmieniona na magistrat który odtąd podporządkowany był urzędowi dyrektora miejskiego i śląskiego ministra prowincjonalnego. W ten sposób dawna wolna rada miejska Wrocławia chlubiąca się dotąd swoją niezależnością i wielowiekową tradycją utraciła rzecz najcenniejszą - samorządność oraz samodzielność.

(Źródło: "Dzieje Samorządu Wrocławia do 1741 roku" pod red. J.J.Trzynadlowskiego)